Na łamach tygodnika ukraińskiego „Nasze Słowo” (nr 35/2021) ukazał się artykuł Ludmiły Łabowicz z Podlaskiego Instytutu Naukowego «30 років на сцені з українським фольклором» („30 lat na scenie z folklorem ukraińskim”). Autorka przedstawia w artykule historię znakomitego ukraińskiego zespołu folklorystycznego „Rodyna” z Dubiażyna w szerokim kontekście procesów zachowywania podlaskiego folkloru oraz kształtowania się tożsamości ukraińskiej na Północnym Podlasiu.

Przysłowia i powiedzenia ludowe odzwierciedlają ścisły związek ze zjawiskami naturalnymi i pogodą. Świadczy to o dużej spostrzegawczości naszych przodków, którzy zawsze bacznie obserwowali pogodę, uważnie przyglądali się otaczającemu ich światu, a później wykorzystywali tę wiedzę w codziennej pracy na gospodarstwie. W wielu przysłowiach zapisanych w ramach projektu we wsiach gminy Czyże znajdziemy gospodarskie rekomendacje – jaka pogoda sprzyja określonej pracy w rolnictwie, co i kiedy zrobić, aby zebrać dobre plony i tak dalej. Wiele z nich jest związanych ze świętami cerkiewnymi. Oto kilka przykładów:

Jak u Swiatki sopli, to wroda na kartopli (jeśli w okresie tzw. świętych wieczorów przed świętem Chrztu Pańskiego na domach są sople, to będą udane zbiory ziemniaków).

Jak na Hrumnici pieweń napjetsia wodici, to na Jurija wuoł najiestsia trawici (jeśli w dzień Spotkania Pańskiego odwilż, to będzie wczesna wiosna i wcześniej będzie można wyprowadzić woły na pastwisko).

Owes sieju w hraź, to wyroste jak kniaź.

Jak na Iwana kołus, to na Petra żniwa.

Do Iwana ne siej hreczki i ne strzyży oweczki (jest jeszcze za zimno).

Do Mikoły nikoli ne siej hreczki i ne strzyży oweczki.

Maj chołodny to chlieborodny.

Na Jana jaryna pjana.

Od Ilijie berysia do rulie, a od Borysa to wże dobre berysia.

Dożydajesz Pokrowu, zabiraj do chliwa korowu.

Do Pokrowy wsio warywo zbiraj, nawet’ kopci prykrywaj.

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Dokumentacja i archiwizacja folkloru tradycyjnego gminy Czyże”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W bieżącym roku przypada jubileusz 155-lecia urodzin pierwszego głowy państwa ukraińskiego w czasach najnowszych oraz najwybitniejszego historyka ukraińskiego Mychajła Hruszewskiego. Chełmskie obchody 155. rocznicy urodzin Mychajła Hruszewskiego odbędą się w niedzielę 26 września 2021 r.

Organizatorami wydarzenia są Towarzystwo Ukraińskie, Prokatedralna Parafia Prawosławna św. Jana Teologa w Chełmie, a także Podlaski Instytut Naukowy.

Współorganizatorzy to: Konsulat Honorowy Ukrainy w Chełmie, Chełmska Biblioteka Publiczna im. Marii Pauliny Orsetti w Chełmie, Lwowskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Chołmszczyna”, Fundacja Partnerstwo i Współpraca (Chełm).

W programie uroczystości znajdą się: modlitwa za Mychajła Hruszewskiego przy krzyżu jego pamięci, złożenie kwiatów przy tablicy pamiątkowej, sympozjum naukowe oraz uroczysty koncert.

W Sympozjum Naukowym wezmą udział Jerzy Hawryluk, zastępca dyrektora Podlaskiego Instytutu Naukowego, dr Grzegorz Kuprianowicz, dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego oraz prof. Grzegorz Janusz.

Podczas uroczystego koncertu wystąpią uczniowie z międzyszkolnych zespołów nauczania języka ukraińskiego w Lublinie, Ukraiński Dziecięco-Młodzieżowy Zespół Folklorystyczny „Hiłoczka” z Czeremchy oraz bandurzystka Joanna Kuprianowicz.

Dokładny program wydarzenia:https://www.facebook.com/events/611310240227458/

Dokładnie trzy lata temu, 21 września 2018 roku, zmarł ks. mitrat Eugeniusz Konachowicz, podlaski działacz ukraiński.

Ks. Konachowicz urodził się 20 lutego 1926 roku w Kleszczelach. Od 1949 roku był dyrygentem-psalmistą miejscowej parafii Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Kleszczelach, od 1951 roku katechetą. Jest znany jako wybitny działacz ukraiński, był współorganizatorem i przewodniczącym (w latach 1967-1969) koła Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, które powstało w Kleszczelach w 1957 roku i przez prawie 10 lat rozwijało zorganizowaną działalność ukraińską na Podlasiu. Był także członkiem Zarządu Głównego UTSK i kierownikiem chóru w Kleszczelach. Dzięki niełatwej pracy ks. Konachowicza i innym miejscowych działaczy udało się w 1966 roku zorganizować w Kleszczelach naukę języka ukraińskiego jako języka ojczystego.

Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Kleszczelach

Ks. Eugeniusz Konachowicz otrzymał święcenia kapłańskie w 1970 roku. Od tego czasu był proboszczem parafii na terenach białoruskojęzycznych – najpierw w Jurowlanach, potem w Jałówce. Od 2004 roku mieszkał w Białymstoku. Od 2018 roku był rezydentem prawosławnej parafii św. Jana Teologa w Białymstoku. Zmarł w wieku 92 lat 21 września 2018 roku, wracając z liturgii w dniu święta Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Najstarszy budynek w Kleszczelach – drewniana dzwonnica z 1709 roku, obecnie cerkiew filialna św. Mikołaja

Badacz folkloru mieszkańców gminy Czyże bez wątpienia powinien sięgnąć po trzy publikacje Jerzego Plewy, które są poświęcone wsiom w tej gminie.

Są to:

– „Kuraszewo – lata minione”,

– „Lady, Leniewo, Podrzeczany. Na bielskim hostinciu”,

– „Kojły, Osówka, Szostakowo. Tam, gdzie carowie bywali…”.

W książkach-albumach zostały opracowane i zaprezentowane historia, kultura i życie codzienne mieszkańców opisywanych wsi oraz ich przodków. Na trzy publikacje składają się przede wszystkim archiwalne fotografie, poczynając od czasów Imperium Rosyjskiego. Wszystkie zostały szczegółowo opisane, a autor starał się nie tylko rozszyfrować postacie na zdjęciach, ale także podpisać je gwarowymi formami imion używanymi w poszczególnych wsiach oraz przydomkami. Dzięki temu można nie tylko zobaczyć, jak kiedyś wyglądali przodkowie mieszkańców podlaskich wsi, ale także dowiedzieć się, jak się nazywali.

Oprócz fotografii książki zawierają ciekawy materiał historyczny i etnograficzny. Na przykładzie wybranych miejscowości Jerzy Plewa ukazuje przeszłość podlaskiej wsi, która bezpowrotnie zanika wraz ze starszymi mieszkańcami.

Dla folklorysty szczególnie cenne są fotografie przedstawiające różne obrzędy ludowe i religijne. Uwagę przyciągają materiały z dawnych barwnych wesel, pogrzebów, uroczystości cerkiewnych itp. W książce poświęconej rodzinnej wsi autora – Kuraszewie – znalazł się opis tradycyjnego wiejskiego wesela. Ciekawy materiał etnograficzny, językowy i folklorystyczny (opis dawnego tradycyjnego domu, zwyczaje gospodarcze, artykuł w gwarze „Pro Fiediu z Laduw, kotory wsio znaw”) znalazł się w książce „Lady, Leniewo, Podrzeczany. Na bielskim hostinciu”. Najobszerniejszą ze wszystkich książek, która także będzie cennym materiałem dla badaczy kultury podlaskiej, jest trzecia publikacja „Kojły, Osówka, Szostakowo. Tam, gdzie carowie bywali…”.

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Dokumentacja i archiwizacja folkloru tradycyjnego gminy Czyże”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Otwarto możliwość zgłoszenia na V Podlaską Ukraińską Konferencję Naukową „Język ukraiński w przestrzeni kulturowej Podlasia”, która odbędzie się w dniach 19-20 listopada 2021 r. w Bielsku Podlaskim.

Osoby zainteresowane wygłoszeniem referatu lub komunikatu na konferencji prosimy o wypełnienie zgłoszenia do 30 września 2021 r. Elektroniczne zgłoszenie do udziału jest dostępne pod linkiem:

https://forms.gle/RjrJQ8rqFMR2STLF7

Centralnym tematem V Podlaskiej Ukraińskiej Konferencji Naukowej będzie język ukraiński Podlasia oraz jego funkcjonowanie w przestrzeni kulturowej regionu. To właśnie język jest czynnikiem kluczowym samoidentyfikacji kulturowej, kształtuje światopogląd oraz krajobraz kulturowy. Organizatorzy chcieliby, aby zagadnienia funkcjonowania języka ukraińskiego na Podlasiu zostały zaprezentowane na konferencji w szerokim spektrum: poczynając od analizy językoznawczej gwar ukraińskich Podlasia oraz wzajemnych relacji i porównania z gwarami sąsiednich regionów, poprzez kwestie przenikania się i wzajemnych powiązań gwar ukraińskich Podlasia z innymi językami funkcjonującymi w regionie (zwłaszcza z polskim, białoruskim, rosyjskim, cerkiewnosłowiańskim), problem stanu zachowania języka ukraińskiego na Podlasiu, funkcjonowanie języka ukraińskiego w przestrzeni publicznej regionu, status prawny języka ukraińskiego na Podlasiu w kontekście historycznym i współczesnym, wykorzystanie gwar ukraińskich w mediach, koncepcje tworzenia odrębnych języków na bazie gwar ukraińskich regionu, po kwestię wykorzystania języka ukraińskiego (zarówno w wersji gwarowej, jak i literackiej) w twórczości literackiej na Podlasiu. Na konferencji zostanie też poruszona problematyka znaczenia języka dla kształtowania tożsamości etniczno-narodowej na Podlasiu oraz odzwierciedlenia problematyki językowo-narodowej w spisach powszechnych, co jest szczególnie aktualne w kontekście Narodowego Spisu Powszechnego, odbywającego się w Polsce w 2021 r. 

Oczywiście zakres tematyczny Podlaskiej Ukraińskiej Konferencji Naukowej pozostanie różnorodny i obejmie problematykę Podlasia w szerokim znaczeniu.

Konferencja odbędzie się w formule hybrydowej (obrady stacjonarne oraz możliwość udziału on-line). Jeżeli sytuacja epidemiczna nie pozwoli na przeprowadzenie konferencji w formie stacjonarnej, zostanie ona przeprowadzona wyłącznie on-line.

Konferencja odbywa się dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczpospolitej Polskiej,.

Засідання Спільної комісії уряду та національних і етнічних меншин

8 вересня 2021 р. відбулося LXXIV засідання Спільної комісії уряду та національних і етнічних меншин, у якому взяв участь д-р Григорій Купріянович, співголова Комісії та водночас директор Підляського наукового інституту.

Під час третього в цьому році засіданні Спільної комісії уряду та національних і етнічних меншин обговорювалися важливі також для української меншини питання, в тому числі запланований обсяг коштів державного бюджету на 2022 рік на діяльність, спрямовану на збереження та розвиток культурної ідентичності національних та етнічних меншин, хід поточного перепису населення та систему освіти меншин.

Детальніше про зустріч можна прочитати за посиланням:

https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/lxxiv-posiedzenie-komisji-wspolnej-rzadu-i-mniejszosci-narodowych-i-etnicznych

30 sierpnia w Chełmie podczas uroczystości z okazji 30. rocznicy Niepodległości Ukrainy dr Grzegorz Kuprianowicz, dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego oraz przewodniczący Towarzystwa Ukraińskiego, wystąpił ze słowem o Pyłypie Pyłypczuku, premierze rządu emigracyjnego Ukraińskiej Republiki Ludowej w latach 1921-1922.

30 sierpnia obchodzono w Chełmie 30. rocznicę Niepodległości Ukrainy. Centralnym wydarzeniem było poświęcenie odrestaurowanego pomnika na mogile premiera rządu emigracyjnego Ukraińskiej Republiki Ludowej Pyłypa Pyłypczuka, znajdującego się na cmentarzu prawosławnym na Górze Chełmskiej. Data obchodów nie była przypadkowa, gdyż w tym dniu minęła 81. rocznica śmierci Pyłypa Pyłypczuka.

Uroczystości zorganizowali Konsulat Generalny Ukrainy w Lublinie, Konsulat Honorowy Ukrainy w Chełmie, Fundacja Partnerstwo i Współpraca przy udziale Towarzystwa Ukraińskiego i Chełmskiego Domu Kultury.

Kilka tygodni temu Podlaski Instytut Naukowy rozpoczął realizację zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, finansowanego przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030. Wysokość środków finansowych z budżetu państwa na realizację zadania publicznego w latach 2021-2023 wynosi 283 000,00 zł.

 Zadanie polegać będzie na prowadzeniu trzech równoległych działań, mających na celu podniesienie prestiżu tradycyjnej kultury i gwar ukraińskich Podlasia, pokazanie, iż są one wielką wartością kulturową, tworzenie miejsca dla funkcjonowania miejscowych gwar ukraińskich w przestrzeni publicznej regionu, docenienie różnorodnych działań podejmowanych na różnych płaszczyznach, służących zachowaniu miejscowego dziedzictwa kulturowego, językowego i historycznego: badaniom naukowym kultury i języka ukraińskiego Podlasia, działaniom popularnonaukowym w tym zakresie, twórczości literackiej oraz twórczości publicystycznej, wprowadzenie do publicznego obiegu dorobku literackiego podlaskich twórców piszących w języku ukraińskim.

W ramach zadania przewidziane są następujące działania:

1) Podlaski Konkurs Literacki „Piszemo po swojomu”, którego celem jest zachęcenie osób znających i używających ukraińskich gwar Podlasia do twórczości literackiej we własnym języku (1.07.2021 – 31.12.2023);

2) Podlaska Nagroda Naukowo-Literacka, której celem jest promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia poprzez uhonorowanie i nagrodzenie osób, które odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu, badaniu i rozwoju kultury i języka ukraińskiego Podlasia (1.07.2021 – 31.12.2023);

3) Antologia twórczości podlaskich autorów piszących w języku ukraińskim – planowana publikacja w formie antologii będzie pierwszą próbą przedstawienia twórczości poszczególnych podlaskich autorów piszących w języku ukraińskim, w znacznej mierze rozproszonej i trudno dostępnej, jak też ukazania różnorakich czynników, które wpływały i wpływają na pojawienie oraz obecny ogólny kształt zjawiska kulturowego, którym jest podlaska literatura tworzona w ukraińskim języku literackim i gwarach poszczególnych miejscowości (1.07.2021 – 31.12.2023).

Działania podejmowane w ramach zadania „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia” skierowane będą przede wszystkim do mieszkańców Podlasia i osób pochodzących z tego regionu, posługujących się gwarami ukraińskimi Podlasia, oraz osób, których przodkowie używali tych gwar. Działania te będą skierowane także do innych osób zainteresowanych kulturą, tradycją, historią, językiem społeczności ukraińskiej Podlasia – Ukraińców, Polaków, Białorusinów oraz przedstawicieli innych grup narodowych zamieszkujących nie tylko województwo podlaskie.

Ścięcie Głowy Świętego Jana Chrzciciela to wielkie jesienne święto, które przypada na 11 września (29 sierpnia, zgodnie ze starym stylem). We wsiach gminy Czyże jest ono nazywane Hołowosieka. Na Podlasiu uroczyście obchodzi się je m.in. w cerkwi Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Szczytach, po sąsiedzku z gminą Czyże.

W dniu śmierci Jana Chrzciciela Cerkiew ustanowiła jednodniowy post. Zgodnie z ludową tradycją nie wolno było wtedy ścinać niczego okrągłego, bo może popłynąć krew, ciąć czerwone, bo przypomina krew, iść pod gruszę, rąbać siekierą i piłować piłą. Takie zwyczaje były również szeroko rozpowszechnione we wsiach gminy Czyże, a niektóre gospodynie nadal przestrzegają wspomnianych zakazów. Potwierdzają to liczne zapisy terenowe:

– Ne można skoromnoho, ono postne. I rwati ne można niczoho, i kopati ne można niczoho. Ne można ryezati, noża ne można w ruki brati, bo odtiali hołow Joanowi Krestitielowi.

– I ryezati ne można, i zrywati hruszy, jabłyka. Ne można niczoho krojiti. Niczoho ne można. I wyryezuwati, i siczy ne można.

– To postowyj deń i ne można buraka wyrwati. Niczoho ne można było rwati z zemlie.

– Puost byw, ne można było jiesti mjasa, każut, kapusty zryezuwati, bo to hołowa. Maku, makuwki ne można było zryezuwati.

– Ne można było ni jabłyk zbirati, niczoho z zemlie ne można było pudnimati.

Choć święto Hołowosieka jest dniem postnym, w tradycji ludowej regionu nie zabraniano organizowania tego dnia zabaw dla młodzieży. W sąsiedniej z gminą Czyże parafią w Szczytach, gdzie ludzie przyjeżdżali do swoich rodzin na święto, organizowano na Hołowosieka potańcówki. Starsi mieszkańcy Czyż, pochodzący ze wsi Szczyty, wspominają:

– Robili zabawy, wse zabawy byli. Ja koliś batiuszci howoru: „Batiuszka, ale ja ciełe życie hryszyła, bo w Hołowosieka puost, a ja chodiła na zabawy”. „Ale to było po zachodi soncia i to ne hryech”.

Święto Hołowosieka było ważne w cyklu prac rolniczych.

– Do Splienia, kob była czornucha zorana. I osjatiat kwietku i wże można iti siejati, bo czornucha zorana. I do Hołowosieka, kob było wsio posiejane, wże po Hołowosieci ne siejali. A teperka po Hołowosieci siejati zaczynajut.

Po święcie Hołowosieka w gospodarstwie rozpoczynał się sezon kopania ziemniaków.

– Kartopli kopali po Hołowosieci. Posiejut i braliś do kopania.

******

na foto: pomnik za Klejnikami

******

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Dokumentacja i archiwizacja folkloru tradycyjnego gminy Czyże”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.