Cmentarz w Nowym Berezowie (Nowoberezowie)
Ciekawym zabytkiem przeszłości Podlasia jest zabytkowy cmentarz w lesie między Nowym Berezowem a Wygodą. Przykuwa uwagę dzięki zabytkom z drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Zobaczymy tam monumentalne drewniane krzyże, kamienne pomniki i kute krzyże, będące oryginalnym dziełem podlaskiego kowalstwa. Zachowały się też inskrypcje, które mogą przyciągnąć uwagę badaczy antroponimii podlaskiej.
Sam cmentarz został zamknięty przed II wojną światową. Marniał on przez wiele lat i zapewne spotkałby go los innych zapomnianych podlaskich cmentarzy, gdyby na początku lat 90. nie zainteresowała się nim Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej przy Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Na czele komisji stał dr Bogdan Martyniuk (1939-2018), lekarz i ukraiński działacz społeczny, opiekun tradycyjnej cerkiewnej sztuki sakralnej, inicjator restauracji wielu zniszczonych ukraińskich zabytków w Polsce. W 1992 roku komisja rozpoczęła starania o restaurację cmentarza w Nowym Berezowie. Warunkiem uzyskania na ten cel środków publicznych było wpisanie go do rejestru zabytków.
Prace na starym cmentarzu rozpoczęły się w 1993 roku i trwały do jesieni 1994 roku. Cmentarz oczyszczono z krzaków. Poddano konserwacji około 60 drewnianych krzyży i ponad 100 pomników z żelaza, granitu i betonu.
Dzięki pracom komisji przetrwało wiele dawnych zabytków. Obecnie na cmentarzu w Nowym Berezowie zobaczymy monumentalne drewniane krzyże, z których najstarszy pochodzi z 1860 roku, kamienne pomniki z kutymi krzyżami, a także pomniki betonowe.
Uwagę zwracają także nagrobki i ciekawe wizerunki, które łączą w sobie symbole czasów chrześcijańskich i przedchrześcijańskich (np. dawne symbole solarne). Bardzo często na kamiennych pomnikach pojawia się wizerunek czaszki i dwóch kości Adama.
Inskrypcje nagrobne wykonywane są najczęściej w języku rosyjskim. Dominują również rosyjskie warianty imion (Стефан; Михаил; Екатерина; Марфа; Павел; З. У. Севастьяна Феклы Григория Анастасіи; Память от доч. Наталией; Упокои Р. Б. Симеона Антония Елены Феодори Евдокіи Ольги; Сёи крест сооруж сн Никитои; Елисавета Тимофеевна Харитонюк; Николаем Федоруком; Николаи Мороз; Евдокия младенец Андрей Фома Феодора; З. П. Владимира Алексея).
W transkrypcjach pojawiają się czasami błędy językowe lub są mieszane różne języki – np. w zapisie alfabetem rosyjskim pojawiają się formy polskie lub ukraińskie. Polskie formy widoczne są m.in. w nazwach miejscowości czy formach nazwisk (np. Мокрэцки Прокоп родился 1847 г. помёр 1903 г. память ад дочки Параскевы Старэ Бэрэзово; Виктор Дзиковски; др Дубиче).
Są pojedyncze pomniki, na których inskrypcje są wykonane w języku polskim, a formy imion są podane w polskim wariancie: Nazaruk Sergiusz; Aleksandra Nazaruk z domu Moroz c. Klemensa i Marianny Tarasiewicz.
Czasami w polskojęzycznych inskrypcjach pojawiają się niepolskie formy, zwłaszcza gdy ich autorzy nie wiedzieli dokładnie, jak brzmi polski wariant imienia wschodniosłowiańskiego, np. Jan Nazaruk syn Awiertia i Anny (prawdopodobnie chodzi o imię Оверко – ros. Аверкий – pol. Abercjusz).
W niektórych inskrypcjach widać ukraińską fonetykę oraz formy charakterystyczne dla miejscowych gwar, np. Плис Кузьма, жил 42 года ум. 1992 г. Марта жила 85 лет ум. 1969.
Jak widać, w zapisie mamy miejscowe formy imion – Kuźma i Marta.
Badaczy dawnych imion bez wątpienia zainteresują takie formy zapisane na starym cmentarzu w Nowym Berezowie, jak: Палашка; Прузыния Франкович; Иван Жур; Р. Б. Устина; Якима oraz inne. Jednak form zapisanych zgodnie z miejscową wymową, charakterystyczną dla gwary ukraińskiej, jest niewiele – bez wątpienia znacznie mniej niż na nowszych podlaskich cmentarzach.
**************************************************************************************************
Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.