Ciekawym zabytkiem przeszłości Podlasia jest zabytkowy cmentarz w lesie między Nowym Berezowem a Wygodą. Przykuwa uwagę dzięki zabytkom z drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Zobaczymy tam monumentalne drewniane krzyże, kamienne pomniki i kute krzyże, będące oryginalnym dziełem podlaskiego kowalstwa. Zachowały się też inskrypcje, które mogą przyciągnąć uwagę badaczy antroponimii podlaskiej.

Sam cmentarz został zamknięty przed II wojną światową. Marniał on przez wiele lat i zapewne spotkałby go los innych zapomnianych podlaskich cmentarzy, gdyby na początku lat 90. nie zainteresowała się nim Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej przy Towarzystwie Opieki nad Zabytkami. Na czele komisji stał dr Bogdan Martyniuk (1939-2018), lekarz i ukraiński działacz społeczny, opiekun tradycyjnej cerkiewnej sztuki sakralnej, inicjator restauracji wielu zniszczonych ukraińskich zabytków w Polsce. W 1992 roku komisja rozpoczęła starania o restaurację cmentarza w Nowym Berezowie. Warunkiem uzyskania na ten cel środków publicznych było wpisanie go do rejestru zabytków.

Prace na starym cmentarzu rozpoczęły się w 1993 roku i trwały do ​​jesieni 1994 roku. Cmentarz oczyszczono z krzaków. Poddano konserwacji około 60 drewnianych krzyży i ponad 100 pomników z żelaza, granitu i betonu.

Dzięki pracom komisji przetrwało wiele dawnych zabytków. Obecnie na cmentarzu w Nowym Berezowie zobaczymy monumentalne drewniane krzyże, z których najstarszy pochodzi z 1860 roku, kamienne pomniki z kutymi krzyżami, a także pomniki betonowe.

Uwagę zwracają także nagrobki i ciekawe wizerunki, które łączą w sobie symbole czasów chrześcijańskich i przedchrześcijańskich (np. dawne symbole solarne). Bardzo często na kamiennych pomnikach pojawia się wizerunek czaszki i dwóch kości Adama.

Inskrypcje nagrobne wykonywane są najczęściej w języku rosyjskim. Dominują również rosyjskie warianty imion (Стефан; Михаил; Екатерина; Марфа; Павел; З. У. Севастьяна Феклы Григория Анастасіи; Память от доч. Наталией; Упокои Р. Б. Симеона Антония Елены Феодори Евдокіи Ольги; Сёи крест сооруж сн Никитои; Елисавета Тимофеевна Харитонюк; Николаем Федоруком; Николаи Мороз; Евдокия младенец Андрей Фома Феодора; З. П. Владимира Алексея).

W transkrypcjach pojawiają się czasami błędy językowe lub są mieszane różne języki – np. w zapisie alfabetem rosyjskim pojawiają się formy polskie lub ukraińskie. Polskie formy widoczne są m.in. w nazwach miejscowości czy formach nazwisk (np. Мокрэцки Прокоп родился 1847 г. помёр 1903 г. память ад дочки Параскевы Старэ Бэрэзово; Виктор Дзиковски; др Дубиче).

Są pojedyncze pomniki, na których inskrypcje są wykonane w języku polskim, a formy imion są podane w polskim wariancie: Nazaruk Sergiusz; Aleksandra Nazaruk z domu Moroz c. Klemensa i Marianny Tarasiewicz.

Czasami w polskojęzycznych inskrypcjach pojawiają się niepolskie formy, zwłaszcza gdy ich autorzy nie wiedzieli dokładnie, jak brzmi polski wariant imienia wschodniosłowiańskiego, np. Jan Nazaruk syn Awiertia i Anny (prawdopodobnie chodzi o imię Оверко – ros. Аверкий – pol. Abercjusz).

W niektórych inskrypcjach widać ukraińską fonetykę oraz formy charakterystyczne dla miejscowych gwar, np. Плис Кузьма, жил 42 года ум. 1992 г. Марта жила 85 лет ум. 1969.

Jak widać, w zapisie mamy miejscowe formy imion – Kuźma i Marta.

Badaczy dawnych imion bez wątpienia zainteresują takie formy zapisane na starym cmentarzu w Nowym Berezowie, jak: Палашка; Прузыния Франкович; Иван Жур; Р. Б. Устина; Якима oraz inne. Jednak form zapisanych zgodnie z miejscową wymową, charakterystyczną dla gwary ukraińskiej, jest niewiele – bez wątpienia znacznie mniej niż na nowszych podlaskich cmentarzach.

**************************************************************************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Pod koniec 2021 r. ukazał się zbiór tekstów prawosławnego arcybiskupa przemyskiego i nowosądeckiego Adama w tłumaczeniu i pod redakcją badacza Podlaskiego Instytutu Naukowego dra Grzegorza Kuprianowicza pt. „Nechaj bude wola Twoja, Hospody. Testament duchowy Arcybiskupa Przemyskiego i Nowosądeckiego Adama”.

Arcybiskup Przemyski i Nowosądecki Adam (1926-2016) był jedna z wybitniejszych postaci Kościoła prawosławnego w Polsce przełomu XX i XXI wieku, której przypadł szczególnie trudny los odrodzenia z ruin prawosławia na Podkarpaciu. W jego posłudze szczególnie widoczne jest konsekwentne zachowywanie lokalnych ukraińskich tradycji cerkiewnych w życiu liturgicznym i praktyce duszpasterskiej.

Publikacja zawiera kilka tekstów arcybiskupa Adama, które można uznać za jego duchowy testament. Wydanie jest dwujęzyczne, teksty podane są w języku oryginalnym, tj. ukraińskim, oraz w tłumaczeniu na język polski. Teksty arcybiskupa poprzedza wstęp dra Grzegorza Kuprianowicza: „Droga życiowa Arcybiskupa Przemyskiego i Nowosądeckiego Adama (1926-2016) i Jego testament duchowy”.

Książka została wydana przez Towarzystwo Ukraińskie w piątą rocznicę śmierci arcybiskupa Adama dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Z początkiem nowego roku Podlaski Instytut Naukowy ma nową siedzibę i nowy adres. Obecnie siedziba Instytutu znajduje się na piętrze budynku przy targu w Bielsku Podlaskim w centrum miasta przy ul. Krynicznej 14. W tym lokalu oprócz pomieszczeń biurowych znajduje się również Archiwum Podlaskie i biblioteka.

Wynajem lokalu jest możliwy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W gazecie „Kurier Podlaski – Głos Siemiatycz” można przeczytać artykuł Krystyny Kościewicz poświęcony Podlaskiemu Konkursowi Literackiemu „Piszemo po swojomu”, którego organizatorem jest Stowarzyszenie „Podlaski Instytut Naukowy”.

Artykuł można przeczytać także w wydaniu elektronicznym:

https://kurierpodlaski.pl/artykul/konkursu-literacki-piszemo/1260188?fbclid=IwAR26Y3tuCYnEKUe62Bxo5H5LkBnWhmwE4mbRp4hmezfNV0PR0hZvaOcE424

Celem Podlaskiego Konkursu Literackiego „Piszemo po swojomu” jest zachęcenie osób znających i używających ukraińskich gwar Podlasia do twórczości literackiej we własnym języku. Prace można przesyłać od 1 stycznia 2022 r. do 31 grudnia 2022 r. Wyniki konkursu zostaną publicznie ogłoszone w maju-czerwcu 2023 r.

Zapraszamy do udziału w konkursie.

Konkurs odbywa się jako jedno z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, finansowanego przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.

Dnia 18 stycznia 2022 roku dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego dr Grzegorz Kuprianowicz – jako współprzewodniczący Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz reprezentując mniejszości – wziął udział w Spotkaniu Noworocznym Prezydenta RP Andrzeja Dudy wraz z Małżonką z przedstawicielami Kościołów i związków wyznaniowych obecnych w Polsce oraz reprezentantami Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

Link do strony internetowej Prezydenta RP, gdzie znajduje się informacja dotycząca spotkania:

https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/spotkanie-z-przedstawicielami-kosciolow-i-zwiazkow-wyznaniowych,47552?fbclid=IwAR0HxU5JUrWUGFFHNHNMe_r6ht8xDs-fJLApTO-tVf43emC1wPQKivejfLw

Wystąpienie Współprzewodniczącego Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych Grzegorza Kuprianowicza na spotkaniu noworocznym Pary Prezydenckiej.

W niedzielę 2 stycznia 2022 r. w programie „Przegląd Ukraiński” w TVP Białystok można było oglądać reportaż poświęcony Podlaskiemu Konkursowi Literackiemu „Piszemo po-swojomu”, który jest organizowany przez Podlaski Instytut Naukowy w partnerstwie ze Związkiem Ukraińców Podlasia.

Reportaż jest dostępny na stronie Telewizji Polskiej Białystok:

https://bialystok.tvp.pl/57734550/02012022

Konkurs odbywa się jako jedno z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, finansowanego przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.

Największym wydarzeniem Podlaskiego Instytutu Naukowego w minionym już 2021 roku była V Podlaska Ukraińska Konferencja Naukowa „Język ukraiński w przestrzeni kulturowej Podlasia”. O tym ważnym wydarzeniu w życiu naukowym ukraińskiego środowiska Podlasia pisały nie tylko lokalne podlaskie media. Na łamach ukraińskiego tygodnika w Polsce „Słowo” ukazał się artykuł o piątej edycji konferencji, poświęconej ukraińskiemu językowi Podlasia. Można go przeczytać w № 51 z 19 grudnia 2021 r. Jego autorem jest Sławomir Sawczuk.

Jedną z nielicznych parafii, w których zachowały się dawne metryki cerkiewne, jest dawna parafia Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy w Czyżach. Jest to bezcenne źródło wiedzy o dawnym imiennictwie tradycyjnym.

Z początku XVIII w. w parafii Czyże zachowały się szczątkowe metryki z lat 1717-1729. W księdze zawierającej metryki z tych lat znalazły się zapisy o chrztach oraz ślubach zawieranych w parafii Czyże.

Zapisy w metryce chrztu były sporządzane najczęściej według następującego wzoru:

z Kuraszewa wsi: Illuſtrowane S: Krzstem dziecie na imie Melanya z Utsciwych Oyca Moyseia Samociuka, z Matki Marianny, utsciwy kum Jeremiaſz Kondrociuk, kuma Marciza Matfieycza.

Inny przykład:

ze wsi Ladki: Illuſtrowane dziecie S: Krzstem na imie Iryna z U: O: Jana Wysockiego, z M Owdokij, kum utsciwy Heliaſz Seliwonik, kuma Owdokima Mikolaycza.

Jak widać, metryki są pisane w języku polskim, jednak wiele form imion, nazwisk i przydomków zostało podanych w formie gwarowej lub też są to swoiste hybrydy – formy łączące wariant w języku polskim z wariantem cerkiewnym lub formy w języku polskim i w gwarze ukraińskiej. Widać niejednorodność fonetyczną, co może być spowodowane niedoskonałością ortograficzną tamtych czasów, a także trudnościami miejscowego proboszcza, który próbował zapisać po polsku formy cerkiewne lub gwarowe.

W zapisie o chrzcie na początku jest podawane imię ochrzczonego dziecka, które najczęściej zgadza się z imieniem czczonego danego dnia świętego (stąd też np. dużo dzieci chrzczonych w grudniu nosi imię Barbara lub Mikołaj), następnie jest podane imię i nazwisko (przydomek rodowy) ojca oraz imię matki, dalej imię i nazwisko (przydomek rodowy) chrzestnego oraz imię i przydomek (najczęściej forma odmężowska) matki chrzestnej. Niekiedy pojawia się wzmianka o „nieutsciwych” rodzicach, co oznacza, że dziecko jest nieślubne, lub też słowo „sławetny”, np. Kum sławetny Gabriel Moroz.

Jakie imiona były popularne w ówczesnej parafii unickiej? Ponieważ nie zachowały się wszystkie strony z metryk, trudno przedstawiać statystyki popularności imion nadawanych dzieciom, jednak np. z zachowanych stron metryk z 1728 roku widać, że chętnie w tym roku były nadawane takie imiona żeńskie, jak Tatiana, Marianna i Barbara, a także Agrypina, Paraskewia i Anastazja, a spośród męskich – Eudokim i Mikołaj, a także Teodozjusz.

W metrykach ślubu zapis często wygląda w sposób następujący:

Roku 1723 Miesiąca februara [po] wyjściu Trzech Zapowiedzi da[łe]m slub fedorowi Teleszewskie[m]u s panno Hanno Sobesiuwno

[m]arszałok Jan Szermaniuk Zew[si] Kuyłuw

Widać, że pomimo oficjalnego języka polskiego w metrykach pojawiają się formy ukraińskie, np. marszałok.

W metrykach z początku XVIII w. widać prawdziwą różnorodność form, z których tylko niektóre oddają miejscową wymowę gwarową. Przykładowe formy miejscowe w gwarze ukraińskiej, które do dziś są notowane we wsiach parafii Czyże:

– Wasil, Sawka, Jaroma, Raina, Ławrenti, Lewko, Olesia, Maxim, Dawyd, Mikita, Łukian, Semen, Kiryło, Paraska, Olexiy, Denis, Ulana, Chwedora, Korniło.

Przykładowe imiona zapisywane w wariancie polskim:

– Tatiana, Jan, Piotr, Antoni, Andrzey, Maryanna, Paweł, Grzegorz, Michał, Stefan, Stefanida, Klemens.

Ciekawym materiałem do badań są formy przydomków odmężowskich: Tatianna Michalicha, Emfimija Sołowiancza, Eudokima Sawiniuczka, Anna Onopryowa Jelenniczka, Raina Hryhorczaja. W formach przydomków kobiet zachowało się wiele gwarowych form imion męskich (np. Martynczaja, mimo że w imię męskie najczęściej jest zapisywane jako Marcin, np. Kum Marcin Małachowicz, Kuma Zofija Pilipczaia, ale imię męskie – Filip).

******************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W roku 2022 Stowarzyszenie «Podlaski Instytut Naukowy” dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP realizuje zadania:

– „Działalność bieżąca Stowarzyszenia „PIN””,

– „Podlaska ukraińska konferencja naukowa”,

– „Archiwum Podlaskie i biblioteka”,

– „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”,

– „Strona internetowa PIN”.

5 stycznia 2022 r. dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego dr Grzegorz Kuprianowicz – jako współprzewodniczący Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz przedstawiciel mniejszości ukraińskiej w tej komisji – wziął udział w posiedzeniu Komisji Nauki, Edukacji i Sportu Senatu. Posiedzenie poświęcone było pracom nad projektem budżetu państwa na 2022 r.

W trakcie posiedzenia dyrektor PIN zabrał głos w kwestii zmniejszenia w budżecie państwa na 2022 r. części oświatowej subwencji ogólnej, przekazywanej dla samorządów w związku z nauczaniem języków mniejszościowych i regionalnego. Sprawa ta wzbudziła niepokój i poczucie niepewności w środowiskach mniejszościowych.

Link do transmisji posiedzenia Komisji na stronie Senatu:

https://av8.senat.pl/10KNES482