W parafii prawosławnej w Czyżach do dziś są przechowywane unikatowe metryki urodzeń, ślubów i zmarłych z XVIII w., które są wyjątkowo cennym źródłem wiedzy o dawnym imiennictwie ludności podlaskiej.

W poprzednim artykule zrobiliśmy ogólną charakterystykę metryki ślubów z 1730 r. Przyjrzyjmy się teraz dokładniej zapisom sprzed prawie 300 lat pod kątem tradycji imienniczych tamtego okresu.

Sporządzając zapis, miejscowy proboszcz zawsze podawał imię oraz nazwisko lub też przydomek rodowy obu małżonków oraz dwóch świadków – mężczyzn. Najczęściej starał się zapisywać polskie warianty imion, stąd też mamy w metrykach formy: Jan Piotrowski, Michał Lipski, Stefanowi Antoniukowi, Mikołay Kądraciuk, Anną Teleszewską. Znacznie więcej form imiennych zostało jednak podanych w wersji gwarowej. Stąd też w metryce ślubów z 1730 roku mamy takie formy imienne zapisane w gwarze ukraińskiej, jak: Owerko, Wasil, Samus, Siliwon, Jakim, Denis, Dawyd, Omelan. Formy te są używane do dziś w gwarze mieszkańców wsi w gminie Czyże.

Podczas prób dopasowania form imion cerkiewnych lub przydomków (nazwisk) w miejscowej gwarze ukraińskiej do norm języka polskiego powstawały niekiedy swoiste hybrydy językowe, np. Eustafiy, Hryhory Rzymarz, Pelagią Gmitranką.

Formy nazwisk lub przydomków były niekiedy tworzone od polskiej formy imiennej (np. Stefaniukowi, Bazylownie), jednak najczęściej taką podstawą stawało się imię lub antroponim w formie gwarowej (gw. Jakun – pol. Hiacynt – Janunianką, gw. Semen – pol. Symeon – Semeniuk, gw. Siliwon – pol. Sylwan – Siliwoniuk, gw. kusznier – pol. kuśnierz – Kusznierz).

W zapisach wyraźnie widać ukraińskie cechy fonetyczne, np. Semenczuk,  Maliszowskij, Serhijukowi, Kindiuk, Soroczynskiemu.

Ciekawy w metrykach ślubnych jest bez wątpienia sposób zapisywania przydomków rodowych kobiet. Do imienia panien dodawano najczęściej formę odojcowską (od imienia ojca lub jego przydomku/nazwiska) z przyrostkiem –anka (w wersji graficznej niekiedy jako –aka): z Eudoxyą Ondryiaką (Ondryi – Andrzej), Natałce Samusiance (Samuś – Samuel), Hafią Hawrylanką (Hawryła – Gabriel), Maryanną Lewonianką (Lewoń – Leon), lub –ówna (w wersji graficznej jako –owna): Rainą Stefanowną, Maryanną Czykierowną.

Niekiedy pojawia się nazwisko rodowe: Maryanną Kubczewską, Anną Teleszewską, Maryanną Noskowską.

Przydomki wdów tworzono najczęściej od formy imienia lub przydomku zmarłego męża z przyrostkiem –cza: Paraskiewią Demjanczą lub –icha/-ycha: Maryannie Łapczysie (od: Łapczycha). Formy przydomków kobiet tworzonych od imion, przezwisk lub przydomków mężów za pomocą przyrostków –cza i –icha to ciekawy i wciąż nie do końca zbadany temat dla badaczy antroponimii podlaskiej.

********************************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

25 lutego 2022 r. koło Ratusza w Bielsku Podlaskim Związek Ukraińców Podlasia organizuje demonstrację „Solidarni z Ukrainą”.

Początek o 17.00

Zapraszamy do udziału wszystkich z flagami Ukrainy, Polski i Unii Europejskiej.

Środowisko ukraińskie Podlasia wyraża oburzenie i protest wobec działań Federacji Rosyjskiej i jej prezydenta Władimira Putina skierowanych przeciwko państwu i narodowi ukraińskiemu. Trwająca już osiem lat wojna rosyjsko-ukraińska, spowodowana agresją Rosji wobec Ukrainy w 2014 roku, nabrała w ostatnich tygodniach nowego wymiaru. Zgromadzenie przez Rosję ponad 150 tysięcy żołnierzy u granic Ukrainy i stawianie żądań mających prowadzić do pozbawienia państwa ukraińskiego suwerenności i możliwości decydowania o własnym losie godzi w prawo narodu ukraińskiego do samostanowienia i w podstawowe zasady stosunków międzynarodowych. Decyzja o „uznaniu” tzw. republik ługańskiej i donieckiej stanowi kolejny krok w działaniach Federacji Rosyjskiej mających na celu dezintegrację państwa ukraińskiego po dokonanej wcześniej aneksji Krymu i pozbawieniu Ukrainy kontroli nad częścią jej terytorium na Donbasie w 2014 r.

Szczególny niepokój budzi uzasadnienie agresywnych działań Federacji Rosyjskiej dokonywane przez jej prezydenta W. Putina. Neguje on bowiem sam fakt istnienia narodu ukraińskiego, odrębność ukraińskiej przestrzeni kulturowej, tradycje państwowości ukraińskiej, a wreszcie podważa sens istnienia państwa ukraińskiego. Jest to więc nie tylko dążenie do odbudowy imperium rosyjskiego czy odrodzenia przestrzeni sowieckiej, lecz powrót do ideologii „Rossii jedinoj i niedielimoj”, negującej prawo Białorusinów i Ukraińców do odrębności narodowej oraz własnej drogi rozwoju narodowego i kulturowego.

Powoduje to jeszcze większe obawy wobec działań Federacji Rosyjskiej. Oznacza bowiem, że ostatecznym celem tych działań nie jest jedynie oderwanie części terytorium czy polityczne podporządkowanie Ukrainy przez Rosję, lecz likwidacja państwa ukraińskiego jako takiego oraz zniszczenie odrębności narodowej i kulturowej narodu ukraińskiego. Wszystko to budzi niepokój i oburzenie nie tylko obywateli Ukrainy, ale także Ukraińców na całym świecie.

Agresywne działania Federacji Rosyjskiej stanowią też w oczywisty sposób zagrożenie dla porządku międzynarodowego oraz dla pokojowego współistnienia narodów i państw. Prowadzą one do destabilizacji sytuacji politycznej i gospodarczej w Europie i na świecie. W szerszej perspektywie stanowią zagrożenie dla innych krajów Europy Wschodniej i Środkowej, w tym także dla Rzeczypospolitej Polskiej, której jesteśmy obywatelami.

Powstrzymanie agresywnych działań W. Putina i kierowanego przezeń państwa wymaga konsekwencji, jedności i determinacji świata demokratycznego. Jest warunkiem pokoju, stabilności i dobrobytu Europy i świata. Wyrażamy podziękowanie dla najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej za jednoznaczne i konsekwentne wspieranie Ukrainy wobec zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej. Jesteśmy wdzięczni dla różnych polskich środowisk politycznych, samorządów, organizacji pozarządowych, dla wszystkich polskich przyjaciół Ukrainy, dla innych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce za różnorodne formy wsparcia dla Ukrainy oraz solidarności z narodem ukraińskim w tym dramatycznym momencie historii. Należy też podkreślić znaczenie stanowiska społeczności międzynarodowej, a w szczególności Stanów Zjednoczonych Ameryki i Unii Europejskiej, dla powstrzymania dążenia Rosji do podporządkowania i likwidacji państwa ukraińskiego. Słowa wielkiej wdzięczności skierować należy do Rosjan, którzy protestują przeciwko działaniom W. Putina.

Zwracamy się z apelem o dalsze wspieranie walki narodu ukraińskiego o jego prawo do samostanowienia i samodzielnego kształtowania swojej przyszłości, o wspieranie walki o istnienie i integralność terytorialną państwa ukraińskiego. Dzisiaj decyduje się nie tylko przyszłość narodu i państwa ukraińskiego, losy Ukrainy zaważą na sytuacji i stabilności geopolitycznej Europy i świata.

W imieniu środowiska ukraińskiego Podlasia:

Maria Ryżyk, przewodnicząca Związku Ukraińców Podlasia

Andrzej Artemiuk, zastępca przewodniczącego Związku Ukraińców Podlasia

Łukasz Badowiec, zastępca przewodniczącego Związku Ukraińców Podlasia

Ludmiła Łabowicz, sekretarz Związku Ukraińców Podlasia

Jurij Hawryluk, redaktor naczelny Ukraińskiego pisma Podlasia
„Nad Buhom i Narwoju”

Grzegorz Kuprianowicz, dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego

Bielsk Podlaski, 22 lutego 2022 roku

Dzisiaj jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, wprowadzony w 2000 roku przez UNESCO w celu zwrócenia uwagi na to, że język jest ogromnym bogactwem, a także aby wesprzeć różnorodność językową na świecie. Niestety wiele języków z każdym dniem zanika. Dotyczy to również różnorodnych gwar, które często funkcjonują tylko w mowie potocznej, oprócz tego jedynie na niewielkim terytorium.

Ten dzień to dobry czas aby zastanowić się nad naszymi gwarami ukraińskimi na Podlasiu, które przetrwały przez wiele pokoleń, ale z dnia na dzień zanikają, często nieprzekazywane dzieciom i wnukom. Dlatego też jako Podlaski Instytut Naukowy zachęcamy wszystkich do rozmawiania „po swojomu”, a także pisania w swoim języku ojczystym.

Na foto:

Poezja pisana ukraińską gwarą orlańską, autorstwa Żeni Żabińskiej

6 lutego w programie „Przegląd Ukraiński” w TVP Białystok podlaski badacz dr Andrzej Jekaterynczuk mówił o stosunku mniejszości narodowych do Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021 (NSP 2021), który odbywał się od 1 kwietnia do 30 września 2021 r. Znalazły się w nim także pytania o narodowość, język i wyznanie.

Dr Andrzej Jekaterynczuk, pochodzący z Północnego Podlasia, jest pracownikiem naukowym Instytutu Socjologii UMCS w Lublinie, jednocześnie jest związany z Podlaskim Instytutem Naukowym. 

Program można oglądać pod linkiem:

https://bialystok.tvp.pl/58332256/06022022

Ciekawym materiałem do badań nie tylko antroponimii podlaskiej, ale też tradycji, kultury i bytu społeczności wsi podlaskiej są metryki ślubne dawnej parafii w Czyżach.

Warto przyjrzeć się najstarszym z nich i przeanalizować zapisy z 1730 roku.

Wszystkie zachowane metryki czyżowskie z XVIII w. były pisane w języku polskim, jednak wiele form imion, nazwisk i przydomków, miejscowości zostało podanych w formie gwarowej lub też są to swoiste hybrydy – formy łączące wariant w języku polskim z wariantem cerkiewnym lub formy w języku polskim i w gwarze ukraińskiej.

Zapisy sporządzano głównie według schematu:

z Czyzow

Dałem szlub Utsciwym Młodziencom Michałowi Stefaniukowi y Pelagij Mazałownie Parafianom moim po wysciu Zapowiedzi trzech d. c. po Spowiedzi y komunij S Swiadkowie Zin Taratonik Iwan Taratonik

z Czyzow

Dałem szlub po Wysciu trzech Zapowiedzi Utsci: Młod: Łukianowi Maleszukowi z Rainą Stefanowną Parafianom moim po spowiedzi y Comunij przedszlubney. Swiatowie Denis Jalenniczuk, Michał Lipski

z Klenikow

Dałem szlub po wysciu trzech zapowiedzi distincte czynionych Uttc: Omelanowi Prymoniukowi z Klenikow z Panną z Czyzow Parafianką moią Czyzowską Maryanną Czykierowną po przedszlubney spowiedzi y Comunij s. Swiadkiwie Owerko Siliwoniuk Antoni Kindiuk

Widać więc, że miejscowy proboszcz zapisywał imię i nazwisko / przydomek rodowy zarówno mężczyzny, jak i kobiety, podawał ich stan cywilny, często też miejscowość pochodzenia, a także imiona i nazwiska / przydomki rodowe dwóch świadków.

Warto zaznaczyć, że nazwiska w tym czasie nie były jeszcze czymś stabilnym – po przeanalizowaniu większej liczby zapisów w metrykach pierwszej połowy XVIII w. widać, że nierzadko pojawia się kilka wariantów nazwisk jednej osoby, np. Moroz / Morozuk.

Z zachowanych ksiąg parafii wynika, że w 1730 roku udzielono 20 ślubów osobom z takich miejscowości należących wówczas do parafii Czyże, jak: Czyże, Kojły, Krzywa, Kuraszewo, Leniewo, Łuszcze, Rakowicze, Szostakowo i Zbucz.

Z jakich wsi pochodzili małżonkowie czyżowskich parafian?

Najczęściej były to osoby z tej samej miejscowości, niekiedy – z innej wsi należącej do parafii, np. chłopak z Kojłów żenił się z panną z Łuszcz, a chłopak z Kuraszewa – z panną z Osówki.

Zdarzało się jednak, że czyżowscy parafianie szukali sobie małżonków w sąsiednich parafiach, takich jak Kleniki czy Berezowo, a niekiedy nawet w oddalonych miejscowościach, np. Ploski.

Na ślubnym kobiercu stawali nie tylko kawalerowie i panny, ale też wdowcy i wdowy:

Dałem szlub Utsciwym Wasilowi Kaliszukowi Wdowcowi y Agrypinie Dziwce z Zbucza Bazylownie

Bywało, że z panną żenił się wdowiec, ale zdarzało się, że to kawaler brał sobie za żonę wdowę, np. kawaler Jakun Szeremeta ożenił się z Paraskiewią Demjanczą, wdową z Rakowicz.

Bywało, że wdowa wychodziła za wdowca.

Szkoda, że miejscowy proboszcz nie podawał wieku osób zawierających małżeństwa – bez wątpienia byłaby to ciekawa informacja dla badaczy.

Cdn.

*********************************************************************************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

9 lutego (28 stycznia wg starego stylu) 1897 roku, dokładnie 125 lat temu, przeprowadzono pierwszy i jedyny Spis Powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 r. (ros. Перепись населения Российской империи 1897). Wśród 14 pytań znalazły się również pytania dotyczące języka ojczystego i religii. Rezultaty spisu są niezwykle interesujące w kontekście języka mieszkańców ówczesnego powiatu bielskiego w guberni grodzieńskiej.

Według spisu z 1897 r. w Imperium Rosyjskim zarejestrowano ponad 100 języków. Najliczniejszą grupę stanowili rosyjskojęzyczni, którzy stanowili 44,31% ludności kraju. Drugą co do liczebności grupę stanowili użytkownicy języka ukraińskiego – 17,81%.

Według danych spisu z 1897 roku południową część ówczesnej guberni grodzieńskiej, stanowiącą niegdyś północne rubieże Rusi Halicko-Wołyńskiej, a więc okolice Bielska, Brześcia, Kamieńca i Kobrynia zamieszkiwała 360-tysięczna rzesza ludności ukraińskojęzycznej. Na terenie ówczesnego powiatu bielskiego było 64,3 tys. osób mówiących po małorosyjsku, czyli po ukraińsku. Stanowili oni 39,1% ludności powiatu i byli najliczniejszą grupą etniczną w regionie. Na drugim miejscu była ludność polskojęzyczna – 57,3 tys. (34,9%), na trzecim Żydzi – 24,5 tys. (14,9%), na czwartym Rosjanie – 9,8 tys. (5,9%), dopiero na piątym Białorusini – 8,1 tys. 4,9%).

Na terenie powiatów brzeskiego i kobryńskiego zarejestrowano łącznie 287,4 tys. mieszkańców ukraińskojęzycznych, z czego 146,8 tys. (79,8%) w powiecie kobryńskim i 140,6 tys. (64,7%) w brzeskim.

Spis powszechny Imperium Rosyjskiego z 1897 r. oficjalnie potwierdził, że powiat bielski zamieszkuje ludność ukraińskojęzyczna. Pozwolił w miarę dokładnie określić (na ile to możliwe w sytuacji politycznej Imperium Rosyjskiego) liczbę osób posługujących się różnymi językami, w tym ukraińskim.

Badacze rodem z Podlasia prof. dr hab. Roman Wysoсki i dr Grzegorz Kuprianowicz uczestniczyli online w V Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej „Pokój brzeski: kultury duchowa i materialna”, która w dniach 5-6 lutego 2022 roku odbyła się w Brześciu i Skokach.

Referat „Bitwa pod Milejczycami: zapomniany podlaski epizod wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku” wygłosił dr hab. Roman Wysoсki, profesor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie i jednocześnie przewodniczący Rady Naukowej Podlaskiego Instytutu Naukowego.

O „Ukraińskiej działalności wydawniczej na Chełmszczyźnie i Podlasiu Południowym w latach 20. i 30. XX wieku” mówił dr Grzegorz Kuprianowicz, dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego.

Organizatorzy konferencji: Ukraiński Związek Naukowo-Pedagogiczny „Berehynia”, Muzeum Historyczno-Memorialne „Rezydencja Niemcewiczów”, Brzeska Centralna Biblioteka Miejska im. A. Puszkina.

Serdecznie zapraszamy do udziału w Podlaskim Konkursie Literackim „Piszemo po swojomu”. Jest on skierowany do osób, które znają podlaskie gwary ukraińskie i piszą w gwarze, lub też dopiero chcą spróbować pisać „po swojomu” utwory literackie.

Aby wziąć udział w konkursie, należy nadesłać własny utwór literacki, napisany w gwarze podlaskiej, przy czym nie ma ograniczeń, jeśli chodzi o wybór gatunku literackiego, objętość utworu oraz sposób zapisu – na konkurs można przysyłać prace pisane cyrylicą lub alfabetem łacińskim.

Prace można przygotowywać w ciągu całego 2022 roku. Należy je nadsyłać na adres: poswojomu@gmail.com

Wiosną i jesienią 2022 r. serdecznie zapraszamy na warsztaty literackie, podczas których będzie można dowiedzieć się więcej o technice pisania utworów literackich, o podlaskich gwarach ukraińskich oraz sposobach ich zapisywania.

Nadesłane prace zostaną przekazane jury, które będzie pracować w pierwszych miesiącach 2023 r. Rezultaty konkursu będę publicznie ogłoszone w maju-czerwcu 2023 r. Laureaci i uczestnicy otrzymają dyplomy laureatów oraz nagrody rzeczowe i bony, na które przewidziano łączną kwotę 10 tys. zł.

Dokładne informacje o konkursie znajdą Państwo na stronie internetowej organizatora:

Regulamin konkursu oraz załączniki znajdą Państwo pod linkiem:

Zachęcamy do uważnego przeczytania regulaminu konkursu.

W razie pytań – prosimy o pisanie na adres mailowy organizatora: pninstytut@gmail.com

Serdecznie zapraszamy do udziału w konkursie!

Organizatorem Podlaskiego Konkursu Literackiego „Piszemo po swojomu” jest Stowarzyszenie „Podlaski Instytut Naukowy”, a jego partnerem – Związek Ukraińców Podlasia.

Konkurs odbywa się jako jedno z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, finansowanego przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.