W audycji „Ukraińska Dumka” w Polskim Radiu Białystok można usłyszeć relację Eugeniusza Ryżyka o Ukraińskiej Podlaskiej Nagrodzie Naukowo- Literackiej. Z jej inicjatywą wystąpiły zarządy Podlaskiego Instytutu Naukowego i Związku Ukraińców Podlasia. Nagrody będą przyznawane jesienią w czterech kategoriach: literackiej, za działalność naukową, naukowo-popularyzatorską i za twórczość publicystyczną. Nagradzani będą autorzy materiałów przedstawiających zachowanie i rozwój kultury ukraińskiej na Podlasiu.

W audycji zaprezentowano wypowiedź dyrektora Podlaskiego Naukowego Instytutu dr Grzegorza Kuprianowicza.

Link do audycji: https://www.radio.bialystok.pl/dumka/index/id/214130

Informacje o Nagrodzie oraz o procesie jej przyznawania będą zamieszczane na stronie internetowej Podlaskiego Instytutu Naukowego: www.pninstytut.org

Ustanowienie i przyznawanie Nagrody jest jednym z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, sfinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.

15 maja 2022 roku w programie „Przegląd Ukraiński” wystąpił dr Grzegorz Kuprianowicz, dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego, który opowiedział o ustanowieniu „Podlaskiej Nagrody Naukowo- Literackiej” oraz inicjatywach podjętych przez Instytut.

Celem nagrody jest promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia poprzez uhonorowanie i nagrodzenie osób, które odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu, badaniach oraz rozwoju języka i kultury Podlasia.

Link do programu: https://bialystok.tvp.pl/60164916/15052022

Informacje o Nagrodzie oraz o procesie jej przyznawania będą zamieszczane na stronie internetowej Podlaskiego Instytutu Naukowego: www.pninstytut.org

Ustanowienie i przyznawanie Nagrody jest jednym z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, sfinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.

26 maja 1942 r. została utworzona parafia prawosławna w Hajnówce. Była to pierwsza w historii tej miejscowości samodzielna parafia prawosławna. Wcześniej Hajnówka wchodziła w skład parafii prawosławnej w sąsiedniej wsi Dubiny, chociaż w okresie międzywojennym liczba mieszkańców Hajnówki była znacznie większa niż Dubin. Już w latach dwudziestych XX wieku w Hajnówce mieszkało ponad 3 tysiące prawosławnych, w tej osadzie przemysłowej osiedlali się przede wszystkim mieszkańcy okolicznych podlaskich wsi i miast, a także emigranci polityczni i wojskowi: byli żołnierze armii Ukraińskiej Publiki Ludowej, którzy znaleźli się na emigracji w Polsce po klęsce walk o niepodległość Ukrainy, oraz Białorusini i Rosjanie z armii gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza. Dopiero w 1925 r. powstała w Hajnówce w prywatnym budynku czasownia (kaplica) pw. Kazańskiej ikony Matki Bożej. Inicjatywy budowy w Hajnówce cerkwi i powołania parafii prawosławnej zakończyły się w okresie międzywojennym niepowodzeniem ze względu na negatywne stanowisko władz administracyjnych.

W okresie przynależności Hajnówki do ZSRR (1939-1941) lokal, w którym mieściła się kaplica prawosławna został przejęty przez władze radzieckiej, a życie religijne zostało znacznie ograniczone. Po zajęciu Podlasia przez wojska niemieckie w czerwcu 1941 r. ponownie powstała w Hajnówce kaplica prawosławna, gdzie nabożeństwa były odprawiane co trzy tygodnie.

Ks. Serafin Żeleźniakowicz

Przełomowym momentem w dziejach prawosławia w Hajnówce stał się dzień 26 maja 1942 r. Tego dnia dekret o powołaniu parafii prawosławnej w Hajnówce wydał ordynariusz prawosławnej diecezji grodzieńsko-białostockiej arcybiskup Benedykt (Bobkowski). W skład parafii obok osady Hajnówka weszły również okoliczne wsie: Górne, Dolne, Porejewo, Orzeszkowo. Pierwszym proboszczem hajnowskiej parafii został wyświęcony wtedy na kapłana ks. Serafin Żeleźniakowicz, absolwent Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego. Powołanie parafii i mianowanie proboszcza przyniosło znaczący rozwój życia społeczności prawosławnej Hajnówki.

Grzegorz Kuprianowicz

Dobrze zachowane metryki dawnej parafii w Czyżach z XVIII w. stanowią niezwykle cenny materiał do badań i mogą stać się podstawą do sporządzania statystyk imion popularnych w tym czasie wśród ludności posługującej się gwarami języka ukraińskiego. Jakie imiona były najczęściej nadawane ponad 260 lat temu na terenie parafii? Jako przykład zostały wybrane zapisy z metryki ochrzczonych z 1760 roku.

W XVIII w. do unickiej parafii Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Czyżach należało więcej miejscowości niż obecnie. Były to: Czyże, Zbucz (pierwotnie prawdopodobnie Bucz, o czym świadczy pojawiający się w metrykach zapis „z Bucza”), Leniewo, Kojły, Osówka, Lady, Rakowicze, Łuszcze, Podrzeczany, ale także Kuraszewo (dziś samodzielna parafia) oraz Krzywa (od końca XVIII w. należąca do parafii w Szczytach).

W ówczesnej parafii chrzczono nie tylko dzieci miejscowych unitów, ale również dzieci katolickie, głównie ze wsi Lady (niekiedy nadawano im dwa imiona, np. Antoni Jan), jak też dzieci żołnierzy, którzy w tym czasie stacjonowali w Czyżach (adnotacja „na kwatyrach”). Stąd też obecność takich imion, jak Ludwik, Wojciech, Konstancja, które nie były popularne wśród miejscowej ludności autochtonicznej, posługującej się gwarami języka ukraińskiego. Ponadto zdarzało się, że w parafii Czyże chrzczono dzieci z miejscowości, należących do innych parafii, np. z Klejnik (w metrykach miejscowość jest zapisywana jako Kleniki), Łoknicy (w metrykach – Łochnica), Tyniewicz, Starego Berezowa.

Zapisy z 1760 roku są dość dobrze zachowane. Wynika z nich, że w tym roku w parafii Czyże ochrzczono 120 dzieci, w tym dwie pary bliźniąt. 67 dzieci to byli chłopcy, a 52 – dziewczynki. Przy jednym zapisie nie podano imienia dziecka.

Warto przy tym nadmienić, że imię w tym czasie wybierał proboszcz. Było ono najczęściej zgodne z imieniem świętego, czczonego w danym dniu.

Zapisy były sporządzone w języku polskim, jednak wiele form imion, nazwisk i przydomków zostało podanych w formie gwarowej lub też są to swoiste hybrydy – formy łączące wariant w języku polskim z wariantem cerkiewnym lub formy w języku polskim i w gwarze ukraińskiej. Widać niejednorodność fonetyczną, co może być spowodowane niedoskonałością ortograficzną tamtych czasów, a także trudnościami miejscowego proboszcza, który próbował zapisać po polsku formy cerkiewne lub gwarowe.

Imiona dzieci były zapisywane najczęściej w formie biernika, stąd niekiedy trudność z odtworzeniem formy mianownika. Mamy więc zapisy „Okrzciłem Syna Hryhoryia”, „Okrzciłem Syna Tymofteia”, „Okrzciłem Syna Marka” (forma „Marka” sugeruje, że w mianowniku może być „Marek” lub „Marko”, jednak patrząc na zapisy w innych miejscach metryk, widać, że proboszcz używa z reguły miejscowej formy „Marko”), „Okrzciłem Syna Pawła” (czy jest to forma biernika od formy polskiej „Paweł” czy miejscowej „Pawoł”? W metrykach proboszcz używa zarówno jednej, jak drugiej).

Jakie imiona w 1760 roku nadawano chłopcom? Najpierw zostaje podana forma w języku polskim, następnie w języku ukraińskim, na koniec – liczba ochrzczonych dzieci. W nawiasie znalazła się forma imienna, pojawiająca się w metrykach (najczęściej w bierniku) – w celu pokazania, w jaki sposób w drugiej połowie XVIII w. zapisywano imiona.

Adam – Адам – 1 (Adama)

Aleksy – Олексій – 2 (Alexia, Alexija)

Andrzej – Андрій –1 (Andrzeja)

Antoni – Антоній – 1 (Antoniia)

Antoni Jan – Антоній Іван – 1 (Antoniego Jana)

Auksencjusz – Оксентій – 1 (Oxentia)

Bartłomiej – Варфоломій – 3 (Warftołomeja, warftołomey Watftołomeja)

Bazyli – Василій – 1 (Wasilij)

Cyryl – Кирило – 1 (Kiryła)

Daniel – Данило – 1 (Daniła)

Dawid – Давид – 1 (Dawida)

Dionizy – Денис – 1 (Dyonizyia)

Dymitr – Дмитро – 1 (Dymitryia)

Eustachy – Євстафій, Остап – 1 (Eustafiia)

Eusygniusz – Євсигній – 1 (Jewsehniia)

Filemon – Филимон – 1 (Filimona)

Filip – Пилип – 1 (Filipa)

Gabriel – Гаврило – 1 (Hawryiła)

Grzegorz – Григорій – 5 (Hryhoryia)

Jakub – Яків – 1 (Jakowa)

Jan – Івана – 4 (Jana)

Joachim – Яким – 1 (Joakima)

Kodrat – Кіндрат – 1 (Kondrata)

Konstantyn – Костянтин – 1 (Konstantyna)

Leon – Лев – 3 (Leona)

Leoncjusz – Леонтій – 2 (Leontyia)

Maciej – Матвій – 1 (Macieja)

Marcin – Мартин – 1 (Martyna)

Marek – Марко – 2 (Marka)

Miron – Мирон – 1 (Mirona)

Nestor – Нестор – 1 (Nestora)

Nicefor – Никифор, Ничипір – 1 (Nikifora)

Parteniusz – Парфеній – 1 (Parfteniia)

Paweł – Павло – 2 (Pawła)

Piotr – Петро – 2 (Piotra)

Prokop – Прокіп, Прокопій – 1 (Prokopia)

Samuel – Самуїл – 1 (Samuyła)

Sofroniusz – Софроній – 1 (Sofroniia)

Sylwester – Сильвестр – 2 (Sylwestra)

Symeon – Симеон – 3 (Symeona)

Teodor – Федір – 3 (Theodora)

Terencjusz – Терентій – 1 (Teręntija)

Tychon – Тихон – 1 (Tychonia)

Tymoteusz – Тимофій – 2 (Tymofteja)

Zenobiusz – Зіновій – 1 (Zinia)

Jak widać, chłopcom nadawano dość różnorodne imiona. Najczęściej w 1760 r. proboszcz wybierał imię Grzegorz (5 razy). Na drugim miejscu znalazło się imię Jan (4 razy). Popularnością cieszyły się także imiona Bartłomiej, Leon, Symeon i Teodor (3 razy). Dwa razy nadano następujące imiona: Aleksy, Leoncjusz, Marek, Paweł, Piotr, Sylwester i Tymoteusz, , a także imię Antoni (nadane 2 razy, w tym jeden raz z imieniem Jan). Pozostałe imiona nadano tylko raz.

Jak widać po sposobie zapisu, część imion zapisano po polsku (Andrzeja, Jana, Piotra), niektóre pojawiają się w formie zbliżonej do gwarowej (Dymitryia, Leontyia, Oxentia, Samuyła, Sofroniia, Zinia), inne zaś są hybrydami, łączącymi wariant w języku polskim z wariantem cerkiewnym lub formę w języku polskim i w gwarze ukraińskiej (Warftołomeja, Parfteniia, Tymofteja).

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

18 maja odbyło się spotkanie online Komitetu Organizacyjnego VI Podlaskiej Ukraińskiej Konferencji Naukowej. Jego celem było omówienie głównych zagadnień związanych z tegorocznym wydarzeniem naukowym Podlaskiego Instytutu Naukowego.

Wiadomo, że szósta konferencja odbędzie się 18-19 listopada 2022 r., a jej głównym tematem będą deportacje, przesiedlenia i migracje w historii Podlasia – z okazji 75. rocznicy akcji „Wisła”. Tegoroczne spotkanie naukowe planowane jest zarówno na Północnym, jak i na Południowym Podlasiu – w Bielsku Podlaskim oraz Białej Podlaskiej.

Mimo że główny temat konferencji jest związany z tematem przesiedleń, to zakres tematyczny wydarzenia naukowego Instytutu pozostanie zróżnicowany i obejmie szeroko pojętą problematykę Podlasia. W związku z tym do udziału zostaną zaproszeni zarówno naukowcy, jak i badacze-amatorzy różnych dyscyplin naukowych.

Podlaska Ukraińska Konferencja Naukowa to największe przedsięwzięcie Podlaskiego Instytutu Naukowego oraz centralne wydarzenie naukowe w życiu społeczności ukraińskiej Podlasia.

Informacje na temat ubiegłorocznych spotkań naukowych można znaleźć na stronie Instytutu:

Można tam również obejrzeć nagrania wideo z poprzednich konferencji.

Dwadzieścia lat temu, 21 maja 2002 r., rozpoczął się Narodowy Spis Powszechny, w którym oprócz tradycyjnych tematów statystycznych po raz pierwszy od czasów powojennych pytano o narodowość i język ojczysty. W województwie podlaskim Ukraińcy byli trzecią (po Polakach i Białorusinach) grupą narodową. W sumie 1441 mieszkańców województwa podlaskiego zadeklarowało swoją ukraińską tożsamość narodową.

Spis wykazał, że największym skupiskiem Ukraińców na Podlasiu jest Białystok, gdzie 417 osób zadeklarowało swoją ukraińską tożsamość narodową. Białystok okazał się też jednym z największych ośrodków miejskich Ukraińców w Polsce – więcej Ukraińców według spisu zamieszkiwało tylko takie miasta, jak Przemyśl (872 osoby), Olsztyn (588), Górowo Iławeckie (505), Bartoszyce (503) oraz Giżycko (469).

Drugim co do wielkości skupiskiem Ukraińców na Podlasiu okazał się Bielsk Podlaski, w którym 308 osób określiło się jako Ukraińcy. Na trzecim miejscu znalazła się Czeremcha ze 120 osobami, a następnie Hajnówka (103) i gmina wiejska Bielsk Podlaski (94).

Według spisu największy odsetek Ukraińców (3,14% ogółu ludności) mieszkał w gminie Czeremcha.

Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku po raz pierwszy oficjalnie wykazał, że w województwie podlaskim są osoby, które otwarcie deklarują się jako Ukraińcy. W kolejnym spisie, z 2011 r., było 2 686 statystycznych Ukraińców, o ponad 86 proc. więcej niż w 2002 r. Po raz pierwszy w tym spisie pojawiło się pytanie o wyznanie.

Ile osób deklaruje się teraz jako Ukraińcy – pokaże spis, który odbył się w 2021 roku. Dane dotyczące pochodzenia narodowo-etnicznego i języka ojczystego zostaną opublikowane we wrześniu-listopadzie tego roku.

Ludmiła Łabowicz

Dzisiaj, 19 maja, Międzynarodowy dzień wyszywanki. To międzynarodowe święto, zapoczątkowane w Ukrainie w 2007 roku, które ma na celu zachowanie dawnych tradycji ludowych etnicznych wyszywanych strojów ukraińskich. Jest ono obchodzone zawsze w trzeci czwartek maja.

Każdy może dołączyć do święta, wkładając wyszywaną koszulę.

To także okazja, by poszukać w swoich domach, zwłaszcza w starych wiejskich chatach na Podlasiu, dawnych tradycyjnych wyszywanych koszul.

Na zdjęciu tradycyjna podlaska koszula ze wsi Pasieczniki Wielkie w gminie Hajnówka.

Ukazał się drugi w tym roku numer Ukraińskiego Pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”. Jak zawsze w dwumiesięczniku znalazły się artykuły osób, związanych z Podlaskim Instytutem Naukowym oraz teksty poświęcone przedsięwzięciom Instytutu.

W drugim numerze czasopisma Jerzy Gawryluk, redaktor naczelny „Nad Buhom i Narwoju” oraz zastępca dyrektora Podlaskiego Instytutu Naukowego, proponuje czytelnikom artykuł „Ukraina – walka o wolność. Rosja – walka przeciw nieuniknionej przyszłości (z redaktorskich notatek 2014 roku)”. W numerze znalazł się również jego tekst o rodzinie Charłampowiczów oraz artykuł o wsi Mieśki Lies (oficjalnie Pasieczniki Duże) pod tytułem „Zagadka Mieśkoho Liesa, czyli skąd się wzięła wieś Pasieczniki Duże i przysiółek Siemiwołoki”.

Ludmiła Łabowicz, sekretarz Podlaskiego Instytutu Naukowego, pisze o rosyjskiej agresji na Ukrainę z punktu widzenia Podlasia. Oprócz tego w cyklu „O naszej mowie prostej – nieprostej” analizuje podlaską leksykę związaną z wojną i nieszczęściami.

Na łamach numeru 2/2022 „Nad Buhom i Narwoju” o ostatniej aktywności Instytutu można przeczytać w kronice wydarzeń „З організованого життя над Бугом і Нарвою”. Jest również informacja zachęcająca do tego, by wziąć udział w Podlaskim Konkursie Literackim „Piszemo po swojomu”, organizowanym przez Podlaski Instytut Naukowy w partnerstwie ze Związkiem Ukraińców Podlasia.

„Nad Buhom i Narwoju” można kupić w sieci KOLPORTER w całej Polsce. informację, gdzie jest sprzedawane czasopismo, można znaleźć pod linkiem:

Oprócz tego pismo jest dostępne w Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku, a od numeru 1/2022 – również w formie e-prasy. Elektroniczna wersja czasopisma jest do kupienia pod linkiem:

https://eprasa.pl/news/nad-buhom-i-narwoju

Istnieje możliwość prenumeraty.

Od numeru 1/2022 czasopismo „Nad Buhom i Narwoju” jest dostępne w całości w kolorze.

Na stronie internetowej tygodnika ukraińskiego „Nasze Słowo” ukazał się artykuł dotyczący ustanowienia Podlaskiej Nagrody Naukowo- Literackiej. Celem jej powstania jest promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia poprzez uhonorowanie i nagrodzenie osób, które odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu, badaniu i rozwoju kultury i języka ukraińskiego Podlasia.

Link do artykułu:

Informacje o Nagrodzie oraz o procesie jej przyznawania będą zamieszczane na stronie internetowej Podlaskiego Instytutu Naukowego: www.pninstytut.org

Ustanowienie i przyznawanie Nagrody jest jednym z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, sfinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.

15 maja 2022 r. dyrektor Podlaskiego Instytutu Naukowego dr Grzegorz Kuprianowicz wygłosił wykład „Syn Łemkowszczyzny, prawosławny hierarcha, patriota ukraiński: Droga życiowa Arcybiskupa Przemyskiego i Nowosądeckiego Adama (1926–2016)”. Wykład odbył się w ramach cyklu „Czytania Lubelskie” podczas tradycyjnego spotkania przy herbacie po Liturgii w Parafii Prawosławnej św. Piotra (Mohyły) w Lublinie. Organizatorami wydarzenia było Towarzystwo Ukraińskie i Parafia Prawosławna św. Piotra (Mohyły) w Lublinie, a odbyło się ono dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Badacz z PIN podkreślił, że arcybiskup Adam był jedną z kluczowych postaci w historii Kościoła prawosławnego i społeczności ukraińskiej w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Sztuka. Jego biografia i działalność zostały przedstawione na tle dziejów Łemkowszczyzny i historii Kościoła prawosławnego w Polsce w XX-XXI wieku. Prelegent podkreślił, że dla arcybiskupa Adama było oczywistym, że „trwanie w świętej wierze prawosławnej i przekazywanie jej następnym pokoleniom wiąże się z zachowaniem całego dziedzictwa przodków: ich wiary, tradycji kulturowej i języka ojczystego”. Zwrócił uwagę, że w jego posłudze szczególnie widoczne było konsekwentne zachowanie lokalnych ukraińskich tradycji cerkiewnych w życiu liturgicznym i praktyce duszpasterskiej.

Podczas spotkania odbyła się również prezentacja książki „Nechaj bude wola Twoja, Hospody. Testament duchowy Arcybiskupa Przemyskiego i Nowosądeckiego Adama” (Lublin-Sanok 2021), która ukazała się pod koniec ubiegłego roku z okazji 5. rocznicy śmierci arcybiskupa Adama. Każdy z uczestników spotkania otrzymał egzemplarz książki.