75. rocznica początku akcji „Wisła”
28 kwietnia mija 75. rocznica początku akcji „Wisła” – wydarzenia, które znacząco wpłynęło także na losy ukraińskich prawosławnych mieszkańców Południowego Podlasia i Chełmszczyzny. Akcja „Wisła” stała się zwieńczeniem procesu zmiany oblicza etnicznego i wyznaniowego tych ziem. Prawosławna ludność ukraińska, które kilka stuleci wcześniej była tu dominującą, stała się niewielką statystycznie społecznością. Na Południowe Podlasie i Chełmszczyznę akcja „Wisła” dotarła w miesiącach letnich 1947 r. i trwała do października.
Akcja „Wisła” była masową deportacją Ukraińców – obywateli Polski dokonaną przez polskie władze komunistyczne wiosną i latem 1947 r. Ludność ukraińską deportowano ze środkowo- i południowo-wschodnich obszarów państwa polskiego w jego powojennych granicach, czyli z województw rzeszowskiego, lubelskiego i częściowo krakowskiego. Były to regiony historyczne tradycyjnie zamieszkałe przez ludność ukraińską: Łemkowszczyzna, Bojkowszczyzna, Przemyskie oraz Chełmszczyzna i Południowe Podlasie. Deportowanych osiedlano na tzw. Ziemiach Odzyskanych, tzn. północno-wschodnich i zachodnich terenach państwa włączonych do Polski po drugiej wojnie światowej. Wysiedlenia objęły ogółem ponad 140 tys. osób.
Akcja „Wisła” była wynikiem polityki narodowościowej realizowanej przez sprawujących władzę w powojennej Polsce komunistów. Władze komunistyczne uznały, że najwłaściwszym – z ich punktu widzenia – sposobem rozwiązania „problemu ukraińskiego” w Polsce będzie przesiedlenie Ukraińców do Związku Radzieckiego. Założenia te zostały zrealizowane w latach 1944-1946, gdy dokonano przesiedlenia ludności ukraińskiej ze wschodnich obszarów powojennej Polski do ZSRR. Przesiedlono wówczas ok. 480 tys. osób. Okazało się jednak, że – wbrew oczekiwaniom władz – na terenie państwa pozostała jeszcze ludność ukraińska. Wtedy, jesienią 1946 r., w kręgach rządzących komunistów pojawiła się koncepcja, aby ludność, która uniknęła poprzednich deportacji, przesiedlić na tzw. Ziemie Odzyskane. Oficjalnym powodem przeprowadzenia akcji wysiedleńczej, wykorzystywanym szeroko w propagandzie, miała być walka z partyzantką ukraińską – Ukraińską Powstańczą Armią.
Rzeczywistym celem akcji „Wisła” była asymilacja, czyli polonizacja, ludności ukraińskiej. Projekt realizacji akcji wysiedleńczej z kwietnia 1947 r. rozpoczynał się słowami: „Rozwiązać ostatecznie problem ukraiński w Polsce”. O asymilacyjnym charakterze akcji świadczą jej założenia oraz sposób przeprowadzenia: osiedlanie ludności w nowych miejscach w rozproszeniu, rozbijanie dotychczasowych wspólnot sąsiedzkich, a nawet rodzinnych, eliminowanie i osadzanie w obozie w Jaworznie elementu inteligenckiego, zakaz powrotu w strony rodzinne, zakaz opuszczania nowego miejsca zamieszkania bez zgody władz, uniemożliwianie życia kulturalnego i religijnego we własnej tradycji.
Akcja deportacyjna rozpoczęła się 28 kwietnia 1947 r. Była to brutalna operacja pacyfikacyjna. Zgodnie z instrukcjami, w nocy wojsko otaczało miejscowość przewidzianą do wysiedlenia, o świcie zarządzano zbiórkę mieszkańców w jednym miejsce i informowano o wysiedleniu. Ludność miała mieć nie więcej niż pięć godzin na spakowanie mienia, nie mogła zabierać całości swego mienia ruchomego. Kolumna wysiedleńców pod eskortą wojska udawała się do miejsca, gdzie był punkt zborny, który miał charakter obozu przejściowego, gdzie gromadzono pod gołym po kilka tysięcy ludzi. Stamtąd wysiedleńcy trafiali na kolejowy punkt załadowczy, a następnie – przez Oświęcim lub Lublin – wyruszały konwojowane przez żołnierzy transporty kolejowe do miejsc osiedlenia na t. zw. Ziemiach Odzyskanych. Starano się, aby ludność wysiedlona z jednej miejscowości trafiała do różnych miejscowości, nierzadko odległych o setki kilometrów.
Wysiedlana na ziemie zachodnie i północne ludność starała się wracać. Władze stanowczo przeciwdziałały jednak takim sytuacjom i osoby wysiedlone w ramach akcji „Wisła” nie miały prawa powrotu na ziemie ojczyste, powracających nielegalnie zawracano lub osadzano w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie. Powroty ludności ukraińskiej rozpoczęły się na większą skalę dopiero w latach pięćdziesiątych.
Na Południowym Podlasiu i Chełmszczyźnie, gdzie zdecydowana większość ludności ukraińskiej była prawosławną, akcja „Wisła” rozpoczęła się w pierwszych dniach czerwca 1947 r. Jak stwierdzano w sprawozdaniu Dowództwa Okręgu Lubelskiego: „Początkowo akcja wysiedleńcza napotykała na wielkie trudności, ludność porzucała swój dobytek i uciekała do lasu”. Ostatni transport został wysłany z Hrubieszowa 10 października 1947 r. Ogółem z Południowego Podlasia i Chełmszczyzny wysiedlono w ramach akcji „Wisła” ok. 35-40 tys. osób. Akcja „Wisła” oznaczała nie tylko usunięcie z tego terenu zdecydowanej większości prawosławnej ludności ukraińskiej, ale miała też natychmiastowe skutki dla życia cerkiewnego na Południowym Podlasiu i Chełmszczyźnie, gdyż od razu zlikwidowano tutaj niemal wszystkie struktury Kościoła prawosławnego, ocalało jedynie kilka parafii oraz monaster w Jabłecznej.
Grzegorz Kuprianowicz