Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne
Jerzy Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, – „Acta Baltico-Slavica”, XI (1977), s. 7-78 (fragmenty).
Województwo białostockie obejmuje ziemie na styku siedzib ludów słowiańskich z bałtyckimi, a także jest przecięte dość szeroką strefą wzajemnego nachodzenia na siebie ludności polskiej i ruskiej, przechodzi więc również przez nie granica między Słowianami Zachodnimi i Wschodnimi. To, a także wielokrotna w ciągu wieków zmiana przynależności politycznej, przyczyniły się do ukształtowania specyficznej struktury społecznej i różnorodnej przynależności etnicznej miejscowego osadnictwa. Początki tych zróżnicowań sięgają zamierzchłej przeszłości.
Po ostatnim najeździe litewskim w r. 1376 i po unii krewskiej zawartej w r. 1385 zapanował od strony Litwy spokój, który od czasu do czasu naruszały rejzy krzyżackie, kierujące się na Litwę, na Grodno i jego okolice. W r. 1391 Władysław Jagiełło jako wielki książę litewski zrzekł się wieczyście na rzecz ks. Janusza I Mazowieckiego ziemi drohickiej z grodami Drohiczyn, Mielnik, Suraż i Bielsk, lecz po kilkunastu latach wielki książę odebrał te grody i następnie nawet zajął w r. 1425 Tykocin z okolicą. Jeszcze tylko krótko w l. 1440-1443 ks. Bolesław IV Mazowiecki zarządzał ziemiami drohicką, bielską i mielnicką, które Litwa utrzymywała aż do unii Lubelskiej w 1569 r.
W granicach W. Ks. Litewskiego w księstwie trockim znalazły się tereny prawie całego dawnego woj. białostockiego, a zatem również cała wschodnia Białostocczyzna. Wywarło to decydujący wpływ na przebieg zasiedlania i charakter etniczny nowego osadnictwa. Pod względem kościelnym jednak nie cała wschodnia Białostocczyzna został przyłączona do właśnie chrystianizowanej Litwy. Ziemie nad Narwią i Bugiem weszły lub pozostały w granicach biskupstw wołyńskich łacińskiego i greckiego. Kościół obrządku greckiego podlegał biskupowi we Włodzimierzu Wołyńskim, a katolicki biskupowi, mającemu początkowo swą siedzibę także we Włodzimierzu, a od r. 1428 oficjalną w Łucku, a następnie od XVI w. faktycznie w Janowie Podlaskim. Tylko tereny północne oddano biskupowi łacińskiemu z Wilna. Przynależność kościelna w tym czasie ludności obrządku greckiego nad Niemnem nie jest znana, ale prawdopodobnie podlegała ona wcześniej biskupowi w Turowie, a później bezpośrednio metropolicie. Granica między nimi stała się mniej lub więcej silną granicą strefy wpływów, idących z jednej strony z południa – północnoukraińskich i mazowieckich, a z drugiej strony białoruskich i litewskich. Na południu w licznych cerkiewkach działali popi wołyńscy, a w mniej licznych kościołach księża mazowieccy. Na północ przybywali popi białoruscy i pierwsi księża katoliccy polskiego, a następnie też litewskiego pochodzenia.
Ziemie nadbużańskie, nadnarwiańskie i nadbiebrzańskie oddzielał od jądra państwa litewskiego i ziem nad Niemnem ogromny pas puszcz, ciągnący się od bagien poleskich po dawne puszcze jaćwieskie. Wykorzystywany na skraju przez grody i dwory władców litewskich i ich poddanych został między 1469 a 1476 r. podzielony na części zwane puszczami, podległe poszczególnym zamkom i dworom panującego. Część przylegającą do błot poleskich nad rz. Leśną do źródeł Narewki i Narwi przydzielono do zamku Kamieniec. Zwana ona była początkowo Puszczą Kamieniecką, lecz z czasem przyjęła się dla niej nazwa Puszcza Białowieska, od myśliwskiego dworu hospodarskiego Białowieży, położonego w jej centrum. Sąsiadującą z nią od zachodu puszczę przydzielono do grodu Bielsk i nazwano Puszczą Bielską. Zaczynała się ona od źródeł Nurca i między rz. Białą z jednej strony a Leśną i Narewką z drugiej, dochodziła do Narwi i Narewki, poza którą od północnego wschodu puszczę przydzielono do dworu w Wołpi, stąd nazwano ją początkowo Puszczą Wołpiańską. Ta puszcza obejmowała tereny między Narewką, Narwią a źródłami Supraśli i górną Swisłoczą. Największy obszar puszczański od doliny Supraśli po Czarną Hańczę, biegnący półkoliście poprzez dorzecze Sokołdy, nad Brzozówką i przez górną Biebrzę, podporządkowano zamkowi grodzieńskiemu.
Granice rozdzielające te ogromne obszary puszczańskie nie tylko ustalały ich podległość administracyjną i gospodarczą, ale również wytyczały zasięg oddziaływania wpływów i kierunków nowego osadnictwa, a więc tym samym i jego charakter etniczny. Jak Puszcza Bielska była objęta wpływem ludności nadbużańskiej, Kamieniecka brzeskiej, Goniądzka nadbiebrzańskiej, tak Wołpiańska znalazła się w zasięgu oddziaływania ludności nadroskiej i nadswisłockiej, tak też Grodzieńską objęła swą penetracją i różnoraką działalnością gospodarczą ludność nadniemeńska. Ponieważ nad Bugiem i pod Kamieńcem mieszkała ludność pochodzenia północnoukraińskiego, a więc jej oddziaływanie sięgało aż po granice ziem podległych Bielskowi i Kamieńcowi, tak samo ludność białoruska sięgała po granicę zachodnią Puszczy Wołpiańskiej nad Narwią.
Koniec wojen polsko-litewskich i napadów krzyżackich przyniósł trwały spokój na tak długo niszczonych ziemiach. Osadnictwo mogło się spokojnie rozwijać przede wszystkim od strony Bugu, nie przeszkadzały mu tutaj zmiany przynależności państwowej. Wznowienie osiedlania na południowej części należy łączyć z osobą i latami rządów ks. Janusza I mazowieckiego. Za krótkich rządów mazowieckiego ks. Bolesława IV znowu liczniej pojawili się Mazowszanie.
Można przytoczyć szereg wzmianek o różnych wsiach mazowieckich z pierwszej połowy XV w., np. w dokumencie z 1423 r. wymieniono 11 wsi dookoła Długiej Dąbrowy (dziś Dąbrowa Wielka). W 1431 r. już były najdalej na wschód wysunięte wsie mazowieckie: Dziatkowicze, Brzeziny, Osmola, Piotrowo, Dobrogoszcz. Niewątpliwie do tego roku zostały już zasiedlone przez Mazowszan tereny położone między granicą mazowiecką a Dziatkowiczami. Także na pierwsze dziesiątki lat XV w. przypada fundacja najstarszych kościołów obrządku rzymskiego. Powstały wtedy parafie: Mielnik (1420), Ciechanowiec (jest 1423), Kuczyn (fundacja 1419), Długa Dąbrowa – dziś Dąbrowa Wielka (fund. 1423), Winna, Pierlejewo, Topczewo (jest 1433), Rudka (jest 1442), Siemiatycze (pierwsza połowa XV w.) itd., tworząc sieć kościołów katolickich. Najdalej na wschód wiejska parafia łacińska powstała już w 1421 r. w Dziatkowiczach, dalej na wschodzie leżącą parafię w Wilanowie założono dopiero w 1527 r., a w Narewce aż w r. 1777. Parafie katolickie w miastach, przede wszystkim w Drohiczynie (jest w 1435 r.), w Mielniku (1420) mogły być starsze – nie są znane daty ich założenia, ale nie odbijają one stosunków etnicznych w osadnictwie, obsługiwały bowiem przede wszystkim mieszczan, wśród których licznie osiedlali się Polacy. Wsie mazowieckie przeważnie były osadami drobnego rycerstwa mazowieckiego, które rozradzając się zaludniało je coraz liczniej swym ubożejącym potomstwem. Chłopi mazowieccy byli jedynie we wsiach nad Bugiem i nad dolnym Nurcem. Już w XV w. ostatecznie ukształtowała się wschodnia, dość kręta granica osadnictwa mazowieckiego. Jego zwarty teren wytyczają następujące wsie: Falki-Filipy, Warpechy, Niewino Stare, Malinowo, Łubin, Pietrzykowo, Wiercień, Jakubowskie, Piotrowo-Krzywokoły, Malewice, Wiercień Wielki, Krasewicze, Korzeniówka, Sady, Wierzchuca.
Trwalsze objęcie rządów przez W. Ks. Litewskich pociągnęło za sobą dalsze wzmocnienie i rozwój osadnictwa ruskiego, a także pojawienie się nad Bugiem i Narwią osadników litewskich, a zapewne też i białoruskich. Osadnictwo ruskie gęstsze bliżej Bugu, w ciągu XV w. posunęło się ku północy w kierunku Narwi wąskim klinem między wsiami mazowieckimi od zachodu a rz. Orlanką od wschodu, poza którą utrzymywał się jeszcze puszcza, sięgająca po Kamieniec, Kobryń i okolice Wołkowyska. Władcy litewscy, aby umocnić swe panowanie na tych ziemiach, osadzili pod grodami i na szlakach głównych dróg pewną ilość wsi bojarów pochodzenia litewskiego i ruskiego, zobowiązanych do służby wojennej i zamkowej. Powstały osobne wysepki bojarskie litewsko-ruskie. Pod Mielnikiem tworzyła je wieś Moszczona, pod Drohiczynem Putkowice i Tonkiele, pod Bielskiem Hryniewicze i Bańki, pod Brańskiem Kiersnowo, Poletyły, Szpaki i może Szumki. Na drodze z Brześcia do Brańska Saki. Sporą też grupę stanowiły wsie położone za Narwią koło Suraża: Chodory, Szerenosy, Zimnochy, Kościany, Ostasze, Okstule, Hołówki, Borowskie-Makary, Leśna i może Horodniany. Może też w XV w. powstały na drodze do Grodna przez Narew Hwozna-Ancuty, Iwanki, Saki, Rohozy i Żywkowo. Zapewne nie są to wszystkie wsie, część innych mogła zaniknąć lub wtopiła się we wsie drobnej szlachty mazowieckiej. Wśród wsi bojarskich zapewne litewskiego pochodzenia były: Tąkiele, Poletyły, Ancuty, Okstule. Bojarzy zamieszkujący Kiersnowo być może byli potomkami Jaćwingów pochodzących z Kirsnowi na Jaćwieży i osiedlili się tutaj już w XIII w. Wzmocniono także osadnictwo ruskie we wsiach chłopskich dookoła grodów. Szczególnie dużą i ludną była wyspa ruska koło Brańska, sięgająca aż do rz. Mień. Zbudowano tu najdalej wysuniętą na zachód wiejską cerkiew w Hodyszewie. Najdalszą na zachodzie wyspą ruską z cerkwią miejską była mała włość Wysokie (Mazowieckie), podległa namiestnikowi z Drohiczyna, z wsiami Osipy, Pożegi i Bryki, która zresztą najwcześniej się spolszczyła. Ludność chłopska ruska w nowo zakładanych wsiach między Bugiem a Narwią niewątpliwie była miejscowego pochodzenia ze starych wsi nadbużańskich i w niej stosunkowo szybko roztopiły się wpływy litewskie i białoruskie. Zapewne też w dalszym ciągu dopływała ludność ruska z południa.
Silniejszym wpływom idącym z południa podlegały ziemie przynależne do włości brzeskiej, sięgające do górnego biegu Nurca, Narewki i Narwi poprzez okolice starego Kamieńca. Leżał on w puszczy na drodze z Brześcia przez Szereszów na Litwę. Jak wspomniałem, podlegała mu puszcza zwana jeszcze w początkach XVI w. Kamieniecką, a następnie Białowieską. Dwór Białowieża, wzmiankowany po raz pierwszy w 1409 r., stał w uroczysku Stara Białowieża. Jeszcze w 1518 r. zarządzał tą puszczą namiestnik kamieniecki, ale już w 1529 r. wspomniany jest leśniczy białowieski. W 1546 r. puszcza tworzyła wyodrębnioną jednostkę dóbr królewskich. Puszczy strzegli osocznicy mieszkający koło Kamieńca (we Wnuczkach i Połowcach), później przesuwani wraz z cofaniem się południowej i zachodniej granicy puszczy do coraz to nowych wsi. Dochód z jej bogactw czerpał król, ale też korzystali z niej uprawnieni do tego poddani włości kamienieckiej i chłopi z dóbr szlacheckich. Różne źródła wymieniają łąki i barcie w Puszczy Białowieskiej, należące do chłopów i szlachty z odległych wsi koło Brześcia i Kamieńca, np. poddani z Kruhla użytkowali łąki i barcie nad górną Narwią i Tuszemlą, z Wierzchowicz nad Policzną, Perebelem i w Poryjewie nad Leśną, ze Zwodów nad Narewką (stąd Zwodzkie Dworzyszcze), z Trościanicy w Pogorzelcu, koło Starej Białowieży, koło Szczekotowa, z Demiańczyc nad Narewką itd. Stąd też cały ten obszar aż po Narewkę i górną Narew od północy i granicę z ziemią mielnicką i bielską od zachodu, stale znajdował się pod wpływem ludności ruskiej, mieszkającej pod Brześciem i Kamieńcem. Od nich pochodziła służba leśna i oni nadawali nazwy łąkom, borom, rzeczkom i innym wyróżniającym się miejscom w Puszczy Białowieskiej. Była to ludność pochodzenia wołyńskiego i nadbużańskiego, która znalazła się pod rządami litewskimi. Za czasów litewskich w XV w. dalej zagęszczało się osadnictwo koło Brześcia i Kamieńca i posuwało się w kierunku północnym. Bez wątpienia wśród mieszkańców nowo zakładanych wsi przeważała ludność miejscowa spod tych grodów. Ślady osadnictwa litewskiego w toponomastyce tutaj są nikłe. Wprawdzie pod Kamieńcem są wsie: Możejki, Bildejki, Burdziły, Mikszyce, Szedzie, ale mogą one pochodzić od imion właścicieli szlacheckich. Np. wiadomo, że nazwa wsi Możejki pochodzi od pana Możejki (syna Rusina Tyszki Chodkowicza), który swe litewskie imię mógł otrzymać od matki Litwinki. Na osadników litewskich może też wskazywać nazwa wsi Litwinowicze (jest w XV w.) położona koło wsi Tokary, w której, jak wspomina akt fundacji parafii Wilanowo z 1527 r., osadzono chłopów Litwinów. Podobny akt dla Milejczyc, wzmiankuje o Litwinach w Milejczycach. Bardzo ciekawa jest wiadomość o osadzeniu w nieznanym czasie pod Kamieńcem Jaćwingów o imionach: Mijszto, Skodis, Korwelis i Rimkowic. Niestety nie można ustalić, jaką oni wieś zasiedlili. Szlachta, która tutaj otrzymała nadania od książąt litewskich, była przeważnie ruskiego pochodzenia. Nie zawsze można stwierdzić, czy przybyła ona z Wołynia, czy z Białorusi, i dlatego nie można ustalić, która przeważała – ukraińska czy białoruska. Wiadomo tylko tyle, że obok miejscowych bojarów brzeskich, a więc zapewne pochodzenia ukraińskiego, nadania w XV w. (od czasów Witolda) otrzymali panowie wołyńscy, białoruscy i mniej liczni litewscy (Pacowie, Golimontowie). Duże zagęszczenie miejscowej ruskiej ludności nie sprzyjało napływowi obcych osadników. Brak większej liczby Litwinów i Polaków uwidacznia się również w tym, że powstały tylko 2 i to późno, kościoły katolickie (w Milejczycach w 1529 r. i w Wilanowie w miejscu zwanym Siemieniec w 1527 r., w tym tylko ten ostatni był kościołem wiejskim), gdy cerkwi było 7.
W ciągu XV w. osadnictwo idące od Brześcia dotarło aż do Boćków. Już w XV w. były Tokary, zasiedlone przez ruskich bojarów Tokarewskich, Telatycze, Tumian, Rohacze, grupa wsi Tura, pana z ziemi brzeskiej (Zubacze, Litwinowicze, Klukowicze, Mikszyce, Polwica, Łumno, Nurzec), dalej królewskie Milejczyce, Sobiatyn i najdalej wysunięte Kalejczyce, później szlacheckie. Od strony Kamieńca osadnictwo sięgnęło granicy ziemi bielskiej i rzeki Siporki wsiami królewskimi Połowce i Suchory (dziś Stawiszcze) i terenami dóbr Wierzchowicze (czas powstania kolejnych wsi w tych dobrach nie jest znany). Dla tego kilna brzeskiego w 1516 r. lokowano miasto Milejczyce.
Około połowy XV w. Kazimierz Jagiellończyk nadał Litwinowi Raczce Tabutowiczowi spory obszar puszczański nad rzeką Białystok, który Raczko i jego potomkowie Bakałarzowicze i Jundziłłowie skolonizowali, dając początek dobrom Białystok i Dojlidy z licznymi wsiami. Główne dobra mieli oni koło Lidy i stąd sprowadzili przynajmniej część swoich chłopów. Po nich też pozostały tu nazwy litewskiego pochodzenia: Dojlidy, Dojnowo. W nich też osiedlali się chłopi spod Suraża i zapewne trochę Mazowszan wśród bojarów. Przed 1483 r. Rusin Iwan Chodkiewicz otrzymał na wschód od dóbr Raczki Gródek (dawny gród o nazwie Supraśl?) i wielki pas puszczański między Supraślą a wsiami suraskimi i bielskimi, aż po źródła Supraśli, zwany puszczą Błudów. W czasie jego nieobecności, gdy jako wojewoda kijowski dostał się w 1483 r. do niewoli tatarskiej, w puszczy tej osiedliło się samowolnie wielu chłopów, poddanych grodu bielskiego i suraskiego, którzy dali początek różnym wsiom (Żuki, Iwanki, Solniki, Koźliki itd.), przesuwając zasięg osadnictwa północnoukraińskiego znacznie za Narew. Dopiero w 1512 r. Zygmunt I ponownie przekazał Błudów synowi Iwana, Aleksandrowi Chodkiewiczowi, wojewodzie nowogrodzkiemu. Chodkiewiczowie kontynuowali zasiedlanie puszczy dookoła Gródka i Zabłudowa, tworząc z niej dwa latyfundia o tych nazwach z dwoma miastami. Dobra Zabłudów w 1674 r. liczyły 34 miejscowości, w tym 6 wsi bojarskich. Usytuowane bezpośrednio przy granicy terenów zasiedlonych, łączyły się z osadnictwem nad Narwią. W nieznanym czasie w ręce Chodkiewiczów dostała się także Choroszcz z okolicą. Na ziemie między Narwią a Supraślą przenikali chłopi spod Bielska i Suraża, do którego należały wsie położone na tych ziemiach (Klepacze, Oliszki, Hryniewicze, Pomigacze), ale osiedlali się także chłopi sprowadzani przez Chodkiewiczów z ich posiadłości białoruskich, m.in. Brzostowica Wielka. W ich dobrach też pojawiła się drobna szlachta mazowiecka, przyjmując status bojarów pańskich (w Bagnówce). Przewaga mieszanej ludności ruskiej pochodzenia północnoukraińskiego i białoruskiego była jednak niewątpliwa, jak świadczą liczne nazwy ruskie i brak wiejskich kościołów katolickich w tych dobrach. Słabsza nad Narwią, im dalej na wschód tym silniejsza była przewaga ludności białoruskiej. Z drugiej strony zasięg ludności północnoukraińskiej przekroczył tu granicę diecezji łuckiej i późniejszą granicę woj. podlaskiego.
Między 1477 a 1480 r. Litwin Olechno Kmita Sudymontowicz z Chożewa, wojewoda wileński, otrzymał Siemiatycze z przyległymi ziemiami. Dobra te przynajmniej częściowo były zasiedlone (powstało w nich 7 wsi). Między 1492 a 1506 r. Andrzej Stankowicz dostał dostał Kruszewo, Śliwno, Izbiszcze i Pankowicze (dziś Pańki), które sprzedał Mikołajowi Radziwiłłowi, właścicielowi włości Waniewo po obu stronach Narwi po Turośń Dolną. Nadawca tych dóbr, Aleksander Jagiellończyk w 1493 r. dał Mazowszaninowi Janowi Sławskiemu „pustowszczyznę Mikityńskie”, na której powstał Mikicin, a w 1494 r. dał Chwiedkowi Tarusie Dyatełowszczyznę też w pow. goniądzkim, na której wyrosło Dzięciołowo. W dobrach waniewskich, posiadających przeważnie ludność mazowiecką (stąd polskie nazwy wsi i fundacja kościoła łacińskiego w 1511 r.), niewątpliwie nastąpił za Radziwiłłów wzrost ludności ruskiej, którą Radziwiłł jako namiestnik bielski, mógł bez kłopotu przenosić ze wsi hospodarskich pod Bielskiem.
W 1506 r. Białorusin Iwan Sapieha sekretarz królewski dostał włość Boćki, zapewne dobrze zasiedloną, bo już w 1513 r. fundował w niej kościół przeznaczony także dla sąsiednich wsi szlachty mazowieckiej. Cerkwie w tych dobrach były dwie. W pobliżu, ok. 1500 r. bojar czernihowski Lewko Wejkniewicz, łowczy litewski, założył nieduże dobra Lewki na miejscu dworca koniuskiego, kupionego u mieszczan bielskich. Te ostatnie nadania nie przynosiły rozwoju terytorialnego osadnictwa, tylko zagęszczanie się osadnictwa i zmiany etniczne na ziemiach wcześniej już zasiedlonych. Dopiero nadanie ziem nad Orlanką dało dalsze, choć jeszcze nieznaczne powiększenie terenów zasiedlonych. Ok 1500 r. król polecił Jeskowi Iwanowiczowi osadzić ludzi na żrebiach koszelewskich, werweczyckich i w lesie topczykalskim, oraz założyć tam miasto, czego ten nie dokonał. Król odebrał mu las topczykalski i oddał Piotrowi Fursowi. W 1512 r. nabył te żrebia i Topczykały Wołynianin Bohusz Bohowitynowicz, podskarbi litewski. Przy wytyczaniu w 1516 r. włości Bohusza wspomniano, że jej wschodnia granica biegnie granicą Puszczy Białowieskiej. Na zasiedlonym ruską ludnością obszarze powstało z czasem 13 miejscowości po obu stronach Orlanki, tworzących dobra o nazwie Orla. Nowych osadników Bohusz sprowadzał zapewne z innych dóbr podlaskich i wołyńskich. Około 1520 r. król polecił staroście bielskiemu założyć miasto Kleszczele (dostało prawo miejskie w 1523 r.), położone na drodze z Bielska do Brześcia na granicy ziemi bielskiej z brzeską. Zapewne też wtedy rozwinęła się kolonizacja tego odcinka pogranicza Puszczy Białowieskiej.
Dobrami Orla i wsiami królewskiej włości kleszczelskiej osadnictwo przekroczyło w początku XVI w. rz. Orlankę i dotarło od południowego zachodu do granicy Puszczy Białowieskiej. W głąb położonej na północy Puszczy Bielskiej przenikały drobne osady jednodworcze, np. w XV w. nad rz. Łoknicą osiadł Żuk Leniewicz z innymi (na miejscu jego gospodarstwa w XVI w. powstało Leniewo). W XV w. też powstał najdalej na północny wschód wysunięty punkt osadniczy – Narew – niewątpliwie jako punkt etapowy na jednej z dróg królów polskich z Korony na Litwę przez Brześć i Grodno. Już w 1421 r. Władysław Jagiełło jadąc z Grodna na Wołyń zatrzymał się „in flumine Narew” i wystawił tam dokument. W pobliżu między 1494 a 1506 r. założono dwór Trościanica. Ważniejsze stacje na drogach królewskich królowie zamieniali na miasta. W 1514 r. Zygmunt Stary polecił lokować miasto Narew, lecz powiodło się to dopiero w kilkanaście lat później. Głównym obowiązkiem mieszczan była konserwacja mostów na Narwi.
Przejście niektórych dóbr należących wcześniej do Mazowszan, jak Ostrożany, Dołubowo w XV w., a następnie Rudka, Grodzisk, Czarna Cerkiewna z wsiami, drogą posagów lub kupna w ręce panów litewsko-ruskich także wzmocniło wpływy ruskie. Właściciele tych dóbr rozwijając w nich osadnictwo, a dysponując w swych innych majętnościach tylko chłopami ruskimi, jedynie ich mogli osadzać w swych wsiach. Powstawały więc nowe i rozwijały się stare wyspy ruskie lub częściowo ruskie w dobrach pańskich i dookoła starych grodów wśród wsi mazowieckich. Stąd też dokumenty parafii Łubin (1498 r.), Pobikry (1514), Pietkowo (1522), Topczewo (1523) piszą o Rusinach mieszkających na terenie tych parafii. Wsie ruskie im były dalej na zachód położone, tym wcześniej się spolszczyły.
Rzadziej powstawały nowe wyspy polskie. Zakładane w dobrach prywatnych miasteczka – Boćki w 1509 r., Waniewo w 1510 r., Siemiatycze w 1542 r. – osady targowe: Orla (później miasto) i Rudka – przyciągały ludność polską. Dla niej też zakładano w tych miasteczkach kościoły katolickie. W Rudce już jest w 1442 r., w Siemiatyczach w pierwszej połowie XV w., w Waniewie fund. w 1511 r., w Boćkach w 1513 r., w królewskiej Narwi w 1528 r. W Orli mieszczan polskiego pochodzenia albo nie było, albo było zbyt mało, jeżeli nie zbudowano dla niej kościoła katolickiego, tylko 2 cerkwie. Z drugiej strony najdalej na zachód wysunięte cerkwie miejskie były w dobrach prywatnych (w Tykocinie i Wysokiem Mazowieckiem), które obsługiwały nie tylko mieszczan, ale także ruską ludność wiejską w tych dobrach. Ludność starszych miast była ruska, ale w nich też coraz liczniej pojawiało się mieszczaństwo polskie w części pochodzące ze zbiedniałej, okolicznej szlachty.
Na ziemiach między Bugiem a Supraślą i Narwią wytworzyło się więc bardzo przemieszane, różnorakie pod względem społecznym i etnicznym osadnictwo. Utrwalały się w nim podziały społeczne, w części pokrywające się z podziałami etnicznymi. Wsie polskie to przeważnie wsie drobnej szlachty pochodzenia mazowieckiego (chłopi polscy mieszkali nad dolnym Nurcem i nad Bugiem po Wierzchucę), a wsie ruskie to wsie chłopskie i bojarskie. Ludność miast była mieszana, podlegała ona coraz silniejszym wpływom polskim.
Dokonane tu nadania i dobra pańskie nie równały się wielkością nadaniu uczynionemu przez Aleksandra Jagiellończyka ok. 1500 r. na rzecz kniazia Michała Glińskiego. Książę ten nadał Glińskiemu cały dawny powiat goniądzki, obejmujący ziemię od granicy krzyżackiej do granicy dóbr tykocińskich. Po jego ucieczce do Moskwy Zygmunt Stary przekazał te wielkie dobra Mikołajowi Radziwiłłowi, woj. wileńskiemu. Gliński, Radziwiłł i jego synowie, prowadzili dalej kolonizację puszczy nad Jaskrą, Supraślą, a także między Goniądzem i Brzozówką. Do r. 1529 założyli w sumie ok. 30 wsi i dwór Knyszyn. Osiedlając w nich Rusinów, Litwinów i Mazowszan, spowodowali, że między Narwią, Biebrzą, Brzozówką i Supraślą bardzo rozrósł się mocno mieszany etnicznie zespół osadniczy. Nie było tu tak wyraźnego połączenia pochodzenia etnicznego z przynależnością stanową, jak między Narwią a Bugiem. Wśród chłopów byli tu przedstawiciele wszystkich 3 narodów, a także spośród nich pochodziła osiedlana tu drobna i średnia szlachta. Wszystkie grupy etniczne szybko wymieszały się, czemu sprzyjało jeszcze to, że wszyscy mieszkańcy bez względu na przynależność stanową podlegali jednej władzy, tj. Radziwiłłom i ich urzędnikom. Powstało tu bowiem feudalne państewko z całą strukturą społeczną i administracyjną. Radziwiłłowie posiadali także własne wojsko, sąd itd., w których główną rolę odgrywali urzędnicy polskiego pochodzenia. Założono tu też, obok starszych parafii katolickich (Goniądz, Trzcianne, Dolistowo) dodatkowo trzy dalesze: Kalinówka 1511, Dobrzyniewo 1519, Knyszyn 1520. Na całym obszarze była tylko jedna cerkiew wiejska w Boguszewie, która zresztą krótko istniała, i jedna cerkiew miejska w Knyszynie. Nastąpiła też szybka katolicyzacja i polonizacja całej ludności, w którą wtopili się Rusini, przybywający spod rządzonego przez Mikołaja Radziwiłła Bielska i Suraża, a także z innych dóbr, oraz Litwini z jego majętności litewskich.
Odległość i obszerny pas puszcz utrudniały Litwinom z Trok zarządzanie rozwijającymi się gospodarczo i demograficznie ziemiami nad Bugiem, Narwią i Biebrzą. Najpierw pojawili się osobni urzędnicy zwani podlaskimi: bobrowniczy (pierwsza wzmianka w 1513 r.), leśniczy (1516), łowczy, a przede wszystkim wojewoda podlaski w 1513 r. (Iwan Sapieha). W 1520 r. formalnie utworzono nowe województwo, nie dając mu w akcie erekcyjnym nazwy. Włączono do niego „territoria” drohickie, brzeskie, bielskie, kamienieckie, mielnickie i kobryńskie, a ponadto objęto nim fragment dawnej Jaćwieży (ziemie między rz. Łek, Biebrzą i Nettą), część ziemi wiskiej (pow. goniądzki), część ziemi święckiej, o czym w powyższym akcie nie wspomniano. Nowa nazwa – Podlasze – powstała wśród urzędników litewskich dla oznaczenia ziem w woj. trockim, leżących za puszczą wzdłuż granicy Lachów. We wszystkich źródłach litewskich, pisanych po rusku występuje zawsze forma Podlasze, podlaszskij, a po łacinie Podlachia, podlachensis. Dla Litwinów droga wiodła do kraju Lachów przez Podlasze, jak w góry wiedzie przez Podgórze. Pojawiła się po raz pierwszy dopiero w 1495 r. w źródłach litewsko-ruskich. W źródłach polskich w tym czasie w ogóle nie była znana. Zaczęła sporadycznie w nich występować od 1517 r., a powszechniej dopiero od r. 1563. Nazwą Podlasze początkowo określano tylko ziemie koło granicy Korony między Brześciem a Parczewem, później rozszerza się ona na cały obszar ziem między granicą „lacką”, mazowiecką a pasem puszcz. Utworzenie woj. podlaskiego i odłączenie jego ziem od woj. trockiego osłabiło wpływy litewskie. Coraz częściej urzędnikami zostawali członkowie miejscowej szlachty polskiego pochodzenia. Jedynie zarząd dóbr królewskich pozostał dłużej w rękach Litwinów lub Rusinów. W sumie jednak nastąpiło zmniejszenie napływu Litwinów i zahamowanie postępu osadnictwa ruskiego, przede wszystkim na ziemiach już opanowanych przez Mazowszan. Możliwości ekspansji ruskiej pozostały tylko na pograniczu wschodnim województwa w puszczach królewskich.
Inna sytuacja etniczna była między Narwią a górną Swisłoczą. Tutaj sięgała działalność dworów w. ks. litewskich w Wołpie i w Mścibohowie, którym podlegała puszcza aż po źródła Supraśli przy myśliwskim dworze Kołodzieżna. Brak źródeł uniemożliwia uchwycenie początków osadnictwa w tej części Białostocczyzny. Kolejność zmian nazw tej puszczy z Wołpiańskiej na Mścibohowską, a następnie na Jałowską, mówi o etapach przesuwania się osadnictwa od dorzecza Rosi do dorzecza Narwi. Dwór Wołpa leżał najdalej na północy, niedaleko Niemna, Mścibohów już daleko na południu, a Jałówka na południowym zachodzie nad rz. Jałówką, dopływem Swisłoczy. Roś była granicą starego osadnictwa, które na wschód od niej zachowało się niezniszczone. Można nawet wymienić wsie tu istniejące w XIV w., np. w 1387 r. Wiechotnica. Zamieszkiwała je ludność białoruska z pewną domieszką emigrantów jaćwieskich (wymieniają ich akta procesu z 1412 r.). Ludność osiedlająca się w pobliżu źródeł Supraśli pochodziła więc ze starych wsi białoruskich, znajdujących się nad południowymi dopływami Rosi. Zaczął się zatem wcinać tu dość głęboko klin stosunkowo czystego osadnictwa białoruskiego między pogrodzieńskie białorusko-litewskie a podlaskie północnoukraińskie osadnictwo, oddzielone jeszcze od nich puszczami.
Nowe istotne zmiany w strukturze osadnictwa nastąpiły po przejęciu ogromnych dóbr królewskich w W. Ks. Litewskim przez królową Bonę, która najpierw w 1524 r. dostała od męża ogromny pas puszcz od Supraśli po Kowno, a następnie wykupiła różne zastawione dobra królewskie. Na jej polecenie nowi zaufani urzędnicy rozpoczęli porządkowanie całości gospodarki, kontrolowanie nadań, granic własności. Akcja ta doprowadziła do podjęcia reformy rolnej, zwanej pomiarą włóczną. Polegała ona przede wszystkim na skomasowaniu rozproszonego luźnego osadnictwa w duże zwarte wsie ulicówki, o ściśle określonych granicach z gruntami podzielonymi na 3 pola, pomierzone na włoki i morgi. Równocześnie z komasowaniem i wymierzaniem starego osadnictwa objęto kolonizacją dalsze ziemie. Kontynuował ją następnie jej syn Zygmunt August, a naśladowali w swych dobrach możni panowie.
W 1533 r. królowa Bona wykupiła od kanclerza Olbrachta Gasztołda w części za pieniądze zebrane przez szlachtę podlaską, chcącą wydobyć się spod ucisku tego magnata, dobra królewskie na Podlasiu z Bielskiem, Brańskiem, Surażem, Narwią i Kleszczelami. Na Podlasiu większość wsi (przede wszystkim mazowieckie) za wzorem Mazowsza dawno były scalone i pomierzone, ale w dobrach królewskich jeszcze były tereny z rozproszonym osadnictwem. Polecono więc pomierzyć i osadzić wsie na czynszu. Data zaczęcia pomiary nie jest jeszcze ustalona. Wiadomo jednak, że między 1528 a 1535 r. pomierzono wieś Malesze i przeniesiono bojarów Szpaków na inne miejsce (dziś wieś Szpaki). W 1536 r. zaczęto rozmierzać wsie Baczki, Koczery, Mołmotki, Chutkowice i Czarną w ziemi drohickiej. W 1547 r. wydano nowy uniwersał nakazujący przemierzenie dóbr królewskich w ziemi drohickiej. Widocznie jeszcze nie wszystkie królewszczyzny w tej ziemi zostały przemierzone. Proces pomiary, jak też zasiedlania, trwał przez wiele lat i był parokrotnie wznawiany. Wsie już raz pomierzone, ponownie mierzono, dodawano im lub ujmowano włók. Zachowane akta pomiary dotyczą przeważnie ostatniej pomiary i nie mówią o dacie początku wsi. Dlatego też lata 1558-1561, w których przeprowadzono pomiarę włóczną w starostwach brańskim i suraskim, nie można uważać za początek pomierzenia wsi w tych starostwach.
Jeszcze przed rokiem 1540 rozpoczęto pomiarę rozległej włości bielskiej. W jej wyniku zaginęło sporo starszych osad i utworzono wiele dużych, zwartych wsi. Miastu Bielsk wymierzono 6 wielkich wsi-przedmieść (Augustowo, Młodzianowo-Stryki, Kościno-Szastały, Stanisławowo-Widowo, Piotrowo-Parcewo, Spiczki), w których skomasowano rozproszone osady. Nadane im w czasie pomiary włócznej nazwy przeważnie nie utrzymały się, ustępując miejsca przeważnie starszym nazwom. Również miasto Kleszczele otrzymało 5 wsi-przedmieść (Dobra Woda, Babice-Kuzawa, Trubianka, Nurzec-Czeremcha, Kośna-Daszewicze). Także wymierzono wsie we włości kleszczelskiej, położone przy granicy ziemi brzeskiej. Przystąpiono również do kolonizacji Puszczy Bielskiej. Skomasowano osoczników i bartników we wsiach: Krzywiatycze (dziś Krzywa), Koszewicze, Rakowicze, Czyżewicze (dziś Czyże). Gęściej zasiedlono ziemie nad Łoknicą i wzdłuż drogi z Bielska przez Milejczyce do Brześcia. Nowe osadnictwo objęło szerokim frontem puszczę od granicy włości kamienieckiej po rz. Narew i poza nią aż do granicy włości bielskiej z dobrami zabłudowskimi i włością jałowską. Bliżej Bielska, na ziemiach Klenikowiczów, założono aż na 150 włókach wielką wieś Zygmuntowo (dziś Klejniki), a dalej po obu stronach Narwi Janowo, Kaczały, Święciciele (dziś Ciełuszki), Trościanicę (był tu wcześniej już przed 1504 r. dwór), Biełki (Białki) i wieś Dawidowo (Dawidowicze), w której osadzono strzelców, aby pilnowali granicy z dobrami Zabłudów. Na główny ośrodek wybrano leżącą na skraju włości terenów zasiedlonych i zachowanej puszczy, położoną na drodze do Grodna Narew, którą obdarzono prawem miejskim w 1529 r. Na południe od Narwi i tych wsi dworzanin królewski Ostafi Chalecki założył (przed 1570 r.) dalsze, następujące idąc od południa wsie: Witułtowo (dziś Witowo), Stok (Istok), Koryciska (Korycisk), Kornin (Stary), Mochnate, Morze, Berezowo (Stare), Zbucz, Kuraszewo, Kamień i młyn Wieżanka. Ostatnie powstały wsie: Jahodnik, Łoknica (Osówka) i Szostakowo, które w l. 1566-69 osadził leśniczy Hrehory Wołłowicz. Pod resztą puszczy, ciągnącą się pasem wzdłuż granicy Puszczy Białowieskiej założono wsie osoczników, bartników i strzelców: Dubicze Osoczne, Kojły. Nowo założone wsie wydzielono w odrębną jednostkę dóbr królewskich, zwaną leśnictwem bielskim, do którego przyłączono też Dawidowo. Siedzibę leśniczego umieszczono w folwarku Lady, od którego resztę Puszczy Bielskiej później nazwano Puszczą Ladzką. W 1560 r. wymierzono pola Narwi i parę wsi na tych polach (Makówka, Waniewo i inne drobne).
Chłopi w tych nowych wsiach pochodzili ze starszych wsi bielskich i drohickich. Mówi o tym źródło z 1564 r. Król, nadając wtedy Mikołajowi Kiszce wsie Stadni, Sypnie i Soroczyńce koło Drohiczyna, zastrzegł, że mieszkańcy tych wsi, jeżeli nie chcą pozostać pod nowym panem, mogą się przenieść do nowo zakładanych wsi w Puszczy Bielskiej. Może wśród tych chłopów pojawili się też Polacy, jeżeli jedna z wsi plebana narewskiego otrzymała nazwę Laszki.
Równocześnie przeprowadzali pomiarę i kolonizację swych dóbr możni panowie podlascy, m.in. także ci, którzy posiadali nadania na południe od Bielska, a mianowicie dobra Boćki i Orla, w których w sumie powstało ponad 20 wsi. Do 1569 r. osadnictwo doszło do linii wyznaczonej przez zewnętrzne granice pól wsi: Witowo, Istok, Jahodnik, Dubicze Osoczne, Szostakowo, Kojły, Kuraszewo, Kamień, Makówka, miasto Narew, Waniewo, Iwanki i Biełki, umacniając ilościowo i terytorialnie osadnictwo ruskie nadbużańskie aż poza Narew do granicy Puszczy Wołpiańskiej (Jałowskiej).
Następnie jeszcze do 1611 r. założono za wyżej opisaną linią wsie: Borek, Chytra, Nowy Berezów i Nowy Kornin, folwarki Bujakowszczyzna i Usnarszczyzna w leśnictwie bielskim, oraz wieś Wieżanka, w wydzielonej nowej królewszczyźnie – narewskiej. Tu też powstało w puszczy parę drobnych osad młyńskich i rybackich: Waśki, młyn Łukasza na rz. Krzywcu i może jeszcze inne. W granicach Czyżewicz wydzieliła się Ołuha Łuszczewska (dziś Łuszcze). Przed 1609 r. Puciski (dziś może Nowinnik). Po 1616 r. powstały tylko: wieś Czyżyki, osada Ladka, folwark Trywieża, Dorohatynka (dziś Doratynka, przed 1627) i 4 małe folwarczki dożywotników, zwane Putyskami. Dla nowych osadników fundowano w 1618 r. cerkiew w Nowym Berezowie. Osadnictwo zatem dotarło do początku XVII w. do samej granicy Puszczy Białowieskiej, likwidując większą część Puszczy Bielskiej, która zachowała się tylko w łuku między Narwią, Narewką a granicą Puszczy Białowieskiej. W zasiedlaniu tych nowych wsi brała udział miejscowa ludność. Nazwy wsi Nowy Kornin i Czyżyki, wcale nie sąsiadujących z wsiami Stary Kornin i Czyże, wskazują na pochodzenie pierwszych ich mieszkańców z tych starszych wsi. Obcym elementem byli drobni dożywotnicy (starzy słudzy i niżsi urzędnicy dworu królewskiego i starostów) pochodzący z różnych stron Polski, obdarzeni dożywotnią posesją opustoszałych włók chłopskich w starych wsiach, zaściankami (Usnarszczyzna, Bujakowszczyzna), oraz włókami na pograniczu puszczy, zwanych putyskami, na których zakładali małe folwarczki.
Po stronie brzeskiej w XVI w. postępowała kolonizacja części puszczy, należącej do dóbr Kopciów, zwanej też Puszczą Kopciowską, w której m.in. powstała wieś Opaka, uformowały się też wtedy wsie Werstok, Kuraszewo i Wołkostaniec, które wyodrębniono w małą dzierżawę. Obok nich założono Policzną i dalej na wschodzie Omelaniec, wsie osoczników, strzegących zachodniej części Puszczy Białowieskiej. Następnie przed 1631 r. ze względu na dojście osadnictwa podlaskiego do granicy tej puszczy, założono od zachodu nową wieś osocką Orzeszkowo. Wcinający się tu między wsie podlaskie (bielskie) a Puszczę Białowieską klin osadniczy ze względu na pozostawienie jego w ziemi brzeskiej, pozostał dalej pod wpływami ruskimi południowymi. Puszczy Białowieskiej też pilnowali osocznicy ze wsi (poza zachodnim Orzeszkowem) południowych: Policzna, Omelaniec, Daszewicze-Podomsza, Dmitrowicze, Czarnaki, a ze wschodu ze wsi Chwałowo i Kletno. W XVI w. (może koło 1594) przeniesiono dwór królewski ze Starej Białowieży na dzisiejsze miejsce. Zbudowano tu młyn, który wraz z dworem stał się zalążkiem wsi Białowieża. Siedzibę leśniczego białowieskiego umieszczono w Jamnie. Po 1639 r. w nieznanym roku osadzono jeszcze dalej położoną na północnym zachodzie wieś osocką Dubiny. Tuż przed tym rokiem na północnym skraju Puszczy Białowieskiej, przy samej granicy woj. nowogrodzkiego i dóbr Grodzisk, mazowiecki rudnik Tomasz Wydra zbudował rudę na rz. Narewce, dając początek miejscowości Narewka. Drugą rudę przy ujściu Niemierzy do Narwi postawił Rusin Chilimon Charstowicz. Może po 1639 r. powstała w pobliżu Cichowola.
Do połowy XVII w. osadnictwo wchodzące z obu stron w pas puszczański, coraz bardziej go zwężało. Polskie wpływy najsłabiej docierały do białoruskiego klina osadniczego, wcinającego się od Wołkowyska między górną Swisłocz i górną Narew. Z braku źródeł nie znamy dokładnie czasu i przebiegu kolonizacji na tym terenie, ale lokacja w 1545 r. miasta Jałówki z cerkwią i kościołem katolickim jest dowodem, że już w tym roku osadnictwo było dostatecznie rozwinięte, jeżeli wymagało własnego ośrodka wymiany. W XVI w. w nieznanym czasie utworzono osobne starostwo jałowskie, obejmujące – poza włością Kołodzież – ten zachodni klin woj. nowogrodzkiego. We wsiach starostwa jałowskiego i włości Kołodzieżna zamieszkiwała ludność białoruska, pochodząca ze starszych wsi włości wołpiańskiej i mścibohowskiej, a zapewne także z innych wsi na wschód od Swisłoczy. Rozwijające się drobne osadnictwo puszczańskie w dworach bartnych (np. Sosnowa Pasieka, Jagucina Pasieka, Cisówka, Kruhłe), osadach rybackich (Izby Rybackie, dziś Rybaki) oraz założenie rudy żelaznej (dziś wieś Rudnia), przy ujściu rz. Łupianki do Narwi doprowadziło już w początku XVII w. do zetknięcia się osadnictwa idącego od Wołkowyska z osadnictwem bielskim koło Narwi.
Między górną Narwią a Narewką była puszcza Narewka, nadana w XVI w. kniaziom Massalskim. Najpóźniej w pierwszej połowie XVII w. (przed 1634 r.) powstały tu wsie: Narewka (późniejsze Grodzisko), Lewkowo, Łuka, Siemionówka i Mikłaszewo. Massalscy zapewne wzięli osadników ze swych starszych wsi nad dopływami Swisłoczy, nad Wierecieją i Brzostowicą, tj. z dóbr Olekszyce i Brzostowica. Tą wyspą osadniczą dóbr Grodzisk i Lewkowo (jakie powstały po podzieleniu dóbr między spadkobierców) osadnictwo podgrodzieńskie przekroczyło od północy górną Narew i dotarło do brzegów Narewki, nad którą nastąpiło bezpośrednie zetknięcie się ludności białoruskiej znad Swisłoczy z ludnością pochodzenia północnoukraińskiego.
Cios osadnictwu i ludności na omawianym terytorium dzisiejszej Białostocczyzny, nietkniętym wojną od przeszło 250 lat, zadały działania wojenne, przemarsze wojsk, związane z najazdem szwedzkim (1655-1657), Siedmiogrodzian (1656-1657), inkursją moskiewską (1658-1660) i przechodami wojsk litewskich i koronnych (do 1662 r.). Przez 7 lat ziemie te były miejscem walk, potyczek, przechodów i rekwizycji wojskowych. Związane z tym pożary, rabunki, zabójstwa, epidemie, niszczyły setki wsi i tysiące ludności. Największe zniszczenia dotknęły okolice miast i twierdz, o które toczyły się walki, a więc najpierw okolice Tykocina (1655-1657), później Brześcia (1660). Sprzymierzeni z Polską Tatarzy, stacjonujący we wrześniu 1656 w Brześciu, Narwi i Drohiczynie, splądrowali południowe Podlasie i po bitwie pod Prostkami (6 X 1656) wzięli w jasyr ludność ze starostw augustowskiego i rajgrodzkiego. W maju 1657 r. wojska siedmiogrodzkie zniszczyły południowe Podlasie i dokonały rzezi Drohiczyna. Wiele wsi w starostwach bielskim, brańskim, drohickim, w ekonomiach brzeskiej i grodzieńskiej, oraz w dobrach szlacheckich np. doszczętnie spalono Boćki i Andrianki i wsie aż po Bug „rzadko kędy chata została”. Z kolei w 1662 r. zbuntowane oddziały wojsk litewskich i koronnych ograbiły resztę ocalałych wsi w starostwach bielskim, brańskim, suraskim, knyszyńskim i zapewne w innych. Jeszcze w 1676 r. specjalna komisja sejmowa zajmowała się tymi szkodami, sprawionymi przez własne wojska. Wygłodzoną, wyniszczoną ludność do reszty zdziesiątkowały nawroty „morowego powietrza”, jeszcze silnego w 1661 r. Dokładny zasięg zniszczenia osadnictwa i zaludnienia do dnia dzisiejszego nie został jeszcze ustalony. Tylko dzięki badaniom J. Topolskiego znamy mniej więcej jego wielkość i skutki na Podlasiu. Wg jego ustaleń ludność woj. podlaskiego zmniejszyła się do około połowy stanu przedwojennego (z ok. 250 tys. do ok. 125 tys.). Większemu zniszczeniu uległy królewszczyzny, a więc także całe południowo-wschodnie ziemie między Bugiem a Narwią. Ludność w królewszczyznach zmniejszyła się o ok. 68%, a w dobrach szlacheckich o ok. 17%, ale były również dobra szlacheckie bardzo zniszczone, np. w dobrach Orla w 1661 r. tylko 1/4 gospodarstw była zdolna do uprawiania ziemi, a pustką stało co najmniej 40% areału. W dobrach Boćki tylko 10% gospodarstw mogło uprawiać rolę. Obronniejszą ręką wyszły wsie drobnej szlachty, ale i ta kategoria ludności jeszcze bardziej zubożała. Ludność miast uległa zmniejszeniu w znacznie większym stopniu (o ok. 46%) aniżeli ludność wiejska (ok. 30%), przy tym miasta królewskie ucierpiały najbardziej (m.in. Kleszczele i Knyszyn o 71%, Mielnik o 68%, Narew i Drohiczyn o 66%, Brańsk 64%, Bielsk 63%)> Kleszczele i Mielnik były doszczętnie spalone. Podlasie było więc jedną z najbardziej zniszczonych prowincji Polski (np. w Małopolsce ubytek ludności wynosił tylko ok. 27%). Wsi w dobrach królewskich całkowicie zniszczonych było ok. 11%, np. były zniszczone „funditus” Dawidowicze, Korycisk, Witowo, Stary Kornin, Jahodnik, Borek, Dubicze Osoczne, Hredele, Kulikówka itd. Większość ludności zginęła wskutek zarazy, głodu, działań wojennych i zabójstw, ale część zbiegła w odległe okolice, położone z dala od teatru wojny i nietknięte zarazami. Jeszcze w 1661 r. pod uprawą w dobrach królewskich było zaledwie 10% ziemi. Ten procent dotyczy ogółu wsi królewskich, jak też z małymi odchyleniami poszczególnych starostw, a również miast królewskich. Brak było ludzi, brak było bydła roboczego, koni, narzędzi i nasion do siewu. Wielu chłopów i drobnej szlachty uprawiało ziemię tylko z pomocą rydla, a w wielu wsiach w ogóle nic nie uprawiano. Mimo ogromnych zniszczeń, mimo wyludnienia całych wsi, nie było przerwy osadniczej na całym terytorium. Ciąg genealogiczny rodzin chłopskich był przerwany tylko w poszczególnych wsiach. Nastąpiły jednak pewne drobne przesunięcia w podziałach i w granicy etnicznej, ale bez szczegółowych badań obecnie jeszcze niemożliwe do ustalenia. Można tylko zauważyć, że wzrosła ludność polska we wsiach pod Tykocinem i Knyszynem. Z kolei w różnych miastach osiedliło się więcej ludności ruskiej (pleban katolicki z Narwi skarżył się, że po wojnie i zarazach zostało w jego parafii zaledwie 60 katolików). Ponownie zasiedlając zniszczone wsie, czerpano ludność z ocalonych wsi i z miejscowego przyrostu naturalnego. Dotyczy to zwłaszcza rozległego starostwa i leśnictwa bielskiego, w którym opustoszałe całe wsie i ich części zasiedliła ponownie ta sama ludność. To samo można powiedzieć o wsiach ekonomii brzeskiej i leśnictwa białowieskiego (te ostatnie w ogóle były mniej zniszczone). W Puszczy Białowieskiej nie prowadzono kolonizacji, była ona dalej szczególnie chronionym terenem łowów królewskich. Jedynie ze względu na potrzeby dworu w Białowieży, osadzono przy nim między 1670 a 1696 r. wieś tej nazwy.
Nowe zniszczenia wojenne, nowe straty ludnościowe przyniosły związane z wojną północną i anarchią w kraju przechody wojsk szwedzkich, rosyjskich, saskich i polskich. Paląc i rabując, zniszczyły wiele wsi. Przywleczone przez nie zaraźliwe choroby (cholera, dżuma) spowodowały śmierć tysięcy ludzi w północnej Polsce. Zasięgu i wielkości zniszczenia i strat na całym omawianym obszarze bez osobnych źródłowych badań nie można ustalić. Można tylko wspomnieć o niektórych zdarzeniach i skutkach zarazy. Rękopiśmienna kroniczka kościoła farnego w Bielsku notuje, że przez Bielsk i starostwo bielskie przechodziły: w I 1703 r. wojska saskie, w IX-XII 1705 r. wojska polskie, litewskie i moskiewskie, w I 1706 r. szwedzkie, w IV 1706 r., XII 1707 r. i II i VIII 1708 r. moskiewskie. Na tej ostatniej informacji kroniczka się urwała.
Pokonanie zniszczeń gospodarczych i strat ludnościowych trwało wolno, ale już bez żadnych przerw i zahamowań. Po ponownym zasiedleniu opustoszałych wsi podjęto jeszcze kolonizację dalszych pozostałości puszczańskich. W resztki Puszczy Bielskiej (Ladzkiej) osadnictwo posuwało się od Kamienia i Trywieży. Po założeniu w pierwszej połowie XVIII w. wsi Koweła, Rzepiska i folwarku Kotłówka, w l. 1765-1772 Krzywiec i Grodzisko, w l. 1772-1789 Kotówka, Wasilkowo, Holakowa Szyja, Łosinka, Przybudek, Krynica, Kutowa, różnych osad leśnych (24 dymy), a w l. 1789-1800 Chrabostówka, Kujawki i Borysówka, dalsze zwarte zasiedlanie ustało. Inne i dalsze miejscowości założono na skraju puszczy, na polanach nad Narwią (w l. 1772-1789 Rybaki i może Flerka) i nad Narewką (w l. 1772-1789 Porośle, Kapitańszczyzna, Ochrymy i Porpilne). Tymi wsiami zakończył się rozwój osadnictwa w tej części ziemi bielskiej. Pozostała reszta Puszczy Bielskiej zachował się do dnia dzisiejszego. Jej skrawki położone na południu wzdłuż granicy Puszczy Białowieskiej zostały ostatecznie zniszczone. Najpierw przed 1765 r. założono wieś Progale, a następnie Wygodę, Pasiekę Dolną i Pasiekę Górną (dziś wsie Dolna i Górna). Po obu stronach wsi Jagodniki w lasach bartnych powstały od strony zachodniej osady: Kraśki, Korniły i Suret, a po stronie wschodniej Holonki, Konstantynik i Pauluk, które dziś razem tworzą wsie o nazwach Pasieczniki Duże, Pasieczniki-Siemiwołoki.
Inaczej postąpiono z Puszczą Białowieską. Miała dalej pozostać puszczą. Dookoła, wzdłuż jej granicy, na skraju, w związku z reorganizacją systemu pilnowania puszcz, osadzano (głównie po 1757 r.) strażników i strzelców w małych osadach, obejmujących przeważnie tylko 1 dym. W wyniku tego powstał łańcuszek drobnych osad, najgęstszy wzdłuż granicy Puszczy Białowieskiej z osiedloną już dawno Puszczą Bielską. Do 1775 r. założono tutaj co najmniej 10 takich osad: Starzyna, Wiluki, Długi Bród, Poryjewo, Leśna, Kozi Pereskok, Hajnowszczyzna, Postołowo, Smolany Sadek, Holakowa Szyja. Od północy nad Narewką założono Podlewkowie, Jabłonowskie-Suszczyborek, Minkówkę, Stoczek i Świnoroje. Podobne osady powstały też nad Narwią od północnego wschodu. W 1780 r. w tych osadach i w starych wsiach osockich mieszkało 88 rodzin osoczników, 18 strzelców, 7 strażników i 20 zagrodników. Aż do rozbiorów uzupełniano zespół tych osad nowymi. Starsze, w wyniku przyrostu naturalnego w rodzinach strzelców powoli powiększały się.
Mimo wyłączenia Puszczy Białowieskiej spod kolonizacji, założono na jej wschodnim skraju w 1758 r. wieś Lipiny, jako uposażenie oberstrażnika puszczy oraz ok. 1763 r. wieś Nowosady alias Smolnik i w nieznanym czasie Augustów czyli Gnilec. Także w nieznanym czasie założono na polanie na północy Skupowo, a za Narewką przy granicy puszczy Babią Górę i ok. 1758 r. Olchówkę. W 1761 r. powstał Bernadzki Most.
Proces zasiedlania ziem wschodnich woj. białostockiego zakończył się definitywnie w końcu XVIII w. Nowe wsie, nieraz już w momencie ich zakładania duże, trwale, nie zmieniały sytuacji etnicznej i stosunków ludnościowych. Do końca XVIII w. już nie było większych przesunięć w strukturze narodowej. Postępował powolny proces ulegania polskim wpływom, najsilniejszy w północnej części. Tutaj na terenach kolonizowanych w XVII i XVIII w. nie założono ani jednej cerkwi, tylko kościoły katolickie. Zanikły tu też zupełnie imiona typu Charyton, Trochim, Cimoch, Nikifor, a wystąpiły licznie imiona katolickie i polskie, oraz pozostały te, które były wspólne z Kościołem katolickim. Inaczej było na południu, pod Bielskiem i we wsiach białowieskich, w których zachowały się prawie wyłącznie imiona typowe dla Kościoła wschodniego, ale i tu pojawiły się imiona typu Wojciech, Stanisław, Kazimierz (np. w Skupowie). Pewnym przejawem zewnętrznym polonizacji było również to, że niektórzy chłopi nadawali swym ruskim nazwiskom formę polskich nazwisk szlacheckich, np. Hordziejewski, Chwiedorowski, Wołoszyński, Mieleszkowski, Sowoniewski, Rapczeński itd. Zresztą nawet w formach nazwisk ruskich były różnice między częścią północną a południową. Na północy pospolitszy był typ nazwisk na -enia (np. Rapczenia, Borysienia), -ik (Harasimik), -szczyk (Oleszczyk), a na południu -uk (Harasimiuk, Oleszczuk) i prymarne odapelatywne (Wołk, Dudka, Kozioł itp.). Wszędzie dość pospolite były na -icz, będące na wschodzie również formą nazwisk szlacheckich, a więc uważane za lepsze.
Ludność ruska na północy, stanowiąca w dużym stopniu potomstwo zbiałoruszczonych Litwinów i uchodźców jaćwieskich należała w znacznej części do Kościoła rzymskokatolickiego, gdy na południu wyłącznie do grekokatolickiego. Według danych statystycznych pruskich z ok. 1800 r. między Biebrzą a Puszczą Augustowską mieszkało 7.538 grekokatolików, a na całym obszarze między Biebrzą a Supraślą tylko 6.141, z tego blisko połowa na południe od Sokółki (2.915). A zatem większa część ludności tutaj była rzymskokatolicka. Między Supraślą a Narwią we wsiach wschodnich było 8.404, a w zachodnich 2.076 grekokatolików, gdy między Narwią a Bugiem mieszkało ich 37.983, z tego większość na wschód od Rajska, Bielska, Boćków i Drohiczyna (33.910). Tu też było ok. 2000 prawosławnych, głównie w Bielsku i Drohiczynie. Na pozostałym terenie było tylko 131 osób tego wyznania. Na 62.318 grekokatolików (unitów) 68% mieszkało w pow. bielskim i we wschodnich częściach pow. białostockiego i drohickiego. Licząc według powiatów, unici stanowili w pow. bielskim ok. 92% ogółu ludności, w dąbrowskim ok. 23%, w białostockim ok. 17%, w drohickim ok. 15% a w suraskim ok. 4%. Był to wynik długotrwałego procesu historycznego uchwycony statystycznie dopiero ok. 1800 r. Stosunki wyznaniowe odbijały różnicę między sytuacją etniczną na północy a sytuacją na południu. Potwierdzał on pośrednio zasięg i nasilenie polonizacji.
W XIX w. już nie prowadzono na większą skalę zasiedlania nowych terenów. Po uwłaszczeniu, a przede wszystkim w końcu XIX, jak i w XX w. parcelowano dawne folwarki. Osiedlała się w nich na nowych gospodarstwach chłopskich nie tylko ludność okoliczna, ale także przybysze, np. w rozparcelowanych majątkach koło Drohiczyna, wśród polskich wsi osiedlono we wsiach Sady, Siniewice, Sypnie, Narojki, Ludwinowo, Dziatkowice, Annopol, Baciki Bliższe około 1 tysiąca chłopów sprowadzonych spod Puszczy Białowieskiej. Następowało więc w niektórych miejscach przesunięcie ludności ruskiej na zachód.
Miejscowi określali ludność ruską w pow. bielskim jeszcze na początku XX w. jako Rusinów lub Ukraińców. Bardzo możliwe, że osiedlenie się wśród nich autentycznych Białorusinów, działalność urzędników i popów białoruskiego pochodzenia spowodowała, że zaczęto uważać ich za Białorusinów.
Podsumowanie
Na ziemiach dzisiejszego woj. białostockiego w wyniku jego dziejów politycznych i osadniczych wykształcił się wyraźnie, jeszcze obecnie widoczny, podział na 3 zasadnicze części. Zróżnicowała je zmienna przynależność polityczna, administracyjna i kościelna, pochodzenie osadników, stopień przemieszania etnicznego i dawna struktura społeczna. Cały zachód, stanowiący niegdyś część Mazowsza, zasiedliła ludność polska, przeważnie drobnoszlachecka. Utrzymała się ona również na terenach utraconych w końcu XIV i początku XV w. na rzecz W. Ks. Litewskiego. Część południowo-wschodnią, zasiedliła we wsiach chłopskich i miastach ludność ruska nadbużańska, pochodzenia północnoukraińskiego. Część północno-wschodnią objęła w swe posiadanie białoruska ludność znad Niemna i znad Rosi z dużą domieszką litewską i, zapewne, także z potomkami uchodźców jaćwieskich.
Na południu wyraźnie występuje (pomijając ziemie czysto polskie), obszar mieszany polsko-ruski, także zróżnicowany społecznie: Polacy – to drobna szlachta i częściowo mieszczanie, Rusini to chłopi i mieszczanie. Ciągnie się on pasem od Drohiczyna przez Brańsk i Suraż do Tykocina i Choroszczy. Na wschód od niego ciągnie się w środku pas ruski od Bugu przez Boćki, Kleszczele, Bielsk i Narew, po granicę woj. trockiego od północy i granicę woj. nowogrodzkiego i brzeskiego od wschodu. Znajdował się on pod polskimi wpływami osadniczymi i politycznymi, przede wszystkim od czasu włączenia woj. podlaskiego do Korony. Najbardziej ruski był klin wschodni osadnictwa posuwającego się od Brześcia i Kamieńca, do którego, poprzez granicę z woj. nowogrodzkim , docierały od północnego wschodu wpływy białoruskie. Jest to fragment dawnego woj. brzesko-litewskiego. Na północy wyróżnia się obszar dawnego pow. goniądzkiego, między Narwią, Biebrzą a Brzozówką, obejmujący ziemie najbardziej mieszane pod względem pochodzenia ludności (polska, północnoukraińska, białoruska, litewska i jaćwieska) i podziałów społecznych. Ziemie otoczone od północy Puszczą Augustowską, od zachodu resztkami pasa puszcz po górną Supraśl, należące niegdyś do pow. grodzieńskiego, stanowią teren kolonizacji białorusko-litewsko-jaćwieskiej. Odcina się od nich wyraźnie stosunkowo najbardziej białoruski klin ziem dawnego woj. nowogrodzkiego, wcinający się między górną Swisłocz, źródła Supraśli i przechodzący za Narew do Narewki, nad którą styka się z osadnictwem ruskim nadbużańskim. Na zachód od niego, między Narwią a Supraślą, po obu stronach dawnej granicy podlasko-trockiej (koronno-litewskiej) mieszała się ludność białoruska z ludnością północnoukraińską i polską.
Stosunki etniczne, jak też ten skomplikowany podział, zaczęły kształtować się wraz z początkami zasiedlania tych ziem, tj. od końca XIV w. W ciągu XV i XVI w. wytworzyła się w swych zasadniczych podziałach i układzie struktura osadnicza, etniczna i społeczna na południu i zachodzie. W części północnej i wschodniej dopiero w XVI i XVII w., a nawet w niektórych okolicach dopiero w XVIII w. Podział ten i stosunki etniczne ukształtowały z 4 kierunków 4 narody: polski, od zachodu wzdłuż Bugu, Narwi i Biebrzy, ukraiński od Bugu i Polesia, białoruski od Niemna, białoruski od Wołkowyska oraz litewsko-jaćwieski przychodzący od Niemna i przenikający z dala. Dominacja tych kierunków uzależniona była od zmian politycznych i ekspansywności grup etnicznych. Początkowo przeważała na południu ekspansja osadnicza polska z Mazowsza, następnie ruska nadbużańska. Później na całym obszarze pojawiło się osadnictwo litewskie, im bardziej na północ tym silniejsze, a bardzo słabe nad Bugiem. Ustępowało ono silniejszemu osadnictwu białoruskiemu, obejmującemu całą północ. W ciągu XVI i XVII w. na całym obszarze nasilały się wpływy polskie, osadniczo silniejsze na zachodzie, w miastach i w niektórych wsiach, a pod względem kulturalnym i polonizacyjnym mocniejsze tam, gdzie silniejsze były wpływy katolickie i więcej było wsi drobnej szlachty litewskiej i ruskiej, szybko się wynaradawiającej. Dlatego też uległy wcześniej polonizacji obszary bardziej mieszane, pograniczne (dawna ziemia goniądzka, tereny nad Brzozówką, okolice Tykocina, Choroszczy, wsie koło Brańska), a następnie ziemie północne, na których liczniejsi byli katolicy i potomkowie Litwinów i Jaćwingów. Najmniej podatne były tereny zajęte przez ludność ruską nadbużańską.