ROZWÓJ OSADNICTWA NA POGRANICZU POLSKO – RUSKO -LITEWSKIM OD KOŃCA XIV DO POŁOWY XVII W.

SEKCJA HISTORII NOWOŻYTNEJ I NOWSZEJ

Jerzy Wiśniewski

ROZWÓJ OSADNICTWA NA POGRANICZU POLSKO – RUSKO -LITEWSKIM OD KOŃCA XIV DO POŁOWY XVII W.

W dziejach osadnictwa ziem polskich niewątpliwie jeden z najciekawszych fragmentów stanowią dzieje zasiedlania ziem pogranicznych, gdzie zbliżały się do siebie narody polski, ruski i litewski. Charakteryzują je skomplikowane i różnorodne problemy etniczne i społeczne. Na ziemiach tych bowiem obok idącej z Mazowsza drobnej szlachty osiedlili się uciekinierzy z Prus i Jaćwieży , chłopi i bojarzy ruscy oraz luźni osadnicy litewscy. Najżywszy okres osiedlania się tych rozmaitych pod względem etnicznym i społecznym grup ludności przypada na końcowe lata wieku XIV poprzez wiek XV i XVI do połowy XVII. Dlatego też stal się on tematem niniejszego referatu.
Dziejami osadnictwa części tego terenu zajmował się Wł. Smoleński, który dał niepełny, dość schematyczny – przy zastosowaniu metody progresywnej – rys dziejów osadnictwa Mazowsza Wschodniego za książąt mazowieckich. W podobny sposób przedstawił zarys dziejów osadnictwa w województwie podlaskim do końca XIV r w. A. Jabłonowski. Dzieje zasiedlania puszcz pogranicznych, przynależnych do woj. trockiego, nowogródzkiego i brzeskiego, nie zostały dotychczas opracowane. Jedynie piękna mapa zasiedlenia powiatu grodzieńskiego w XVI w. J. Jakubowskiego mimo pewnych drobnych luk przedstawia stan zasiedlenia części tych ziem w połowie tego wieku. W pewnym stopniu obraz rozwoju osadnictwa w XV i XVI w. w pow. brzeskim daje Alina Wawrzyńczykowa. Wszystkie te prace nie dają jednak pełnego i właściwego obrazu dziejów zasiedlania. Zastosowana metoda progresywna nawet do pewnego stopnia – można powiedzieć – wypacza rzeczywisty obraz.
Zakres terytorialny tematu wytyczają puszcze leżące na granicy terenów starego i trwałego osadnictwa: z jednej strony polsko-mazowieckiego (resztę stanowią puszcze Kurpiowska i Biała), z drugiej strony ruskiego (puszcze Białowieska, Ladzka, Błudowska, Knyszyńska i pas skolonizowanych puszcz ekonomii grodzieńskiej), między którymi rozciąga się przejściowy teren pogranicza. Od północy granicę stanowią puszcze na ziemiach pojaćwieskich, równocześnie zamykające zasięg osadnictwa polskiego i ruskiego. Od południa za granicę umownie przyjęto rzekę Bug. Ze względu na ograniczenie czasu przemówień, omówię tylko niektóre problemy części tego pogranicza.
Granice okresu wyraźnie wyodrębnia sam prze bieg osadnictwa. Datę początkową stanowi koniec XIV w. (pocz. XV w.). Koniec wojen z Litwą, a następnie pokonanie Krzyżaków przynoszą tym ziemiom początek stałego i trwałego osadnictwa. Poprzednie ciągle walki o ziemie pograniczne między Mazowszem, Litwą, Krzyżakami a niegdyś Rusią i Jaćwieżą niszczyły grody i wsie, ziemie krócej lub dłużej były opustoszałe. Obecnie utrwaliła się władza polityczna i granice polityczne. Spokój przyniósł ze sobą utrwalenie osadnictwa. Dopiero od tego momentu można właściwie zaczynać dzieje stałego osadnictwa na wschodnim Mazowszu i Podlasiu. Datę końcową tego okresu stanowią lata wojen szwedzkich. Stały i ciągły rozwój osadnictwa przerwał najazd szwedzki. Liczne przechody wojsk szwedzkich, polskich, tatarskich oraz łączące się z tym głody i epidemie dokonały wielkich spustoszeń. Zmniejszyło się znacznie zaludnienie, a niektóre okolice zupełnie się wyludniły. Szczególnie dotkliwe były zniszczenia dokonane przez sprzymierzonych z Polską Tatarów, którzy zniszczyli wiele wsi i uprowadzili w jasyr sporo ludności. Jeszcze w 1664 r. liczne wsie królewskie w województwie podlaskim stały pustką, a ich pola i miejsca spalonych domów zarosły (np. Woźna Wieś „przez ordę spalona i lud z niej zabrany”, wieś Z noski „włóki wszystkie chrostami zarosłe” itd). Zniszczenia te spowodowały na sporych obszarach przerwy osadnicze, które w konsekwencji przyniosły zupełną wymianę ludności. Na miejsce starej, wymarłej, zabranej w jasyr czy zbiegłej ludności przyszła nowa. W rezultacie dało to również pewne przesunięcia etniczne i nawet zmiany społeczne (np. na miejsce drobnej szlachty przyszli chłopi).
W tak zarysowanych ramach geograficznych i czasowych chcę się zająć przede wszystkim ustaleniem, jakie tereny zostały w tym okresie zasiedlone, jaka pod względem etnicznym i społecznym ludność je zamieszkała. Przy rekonstrukcji przebiegu zasiedlania pogranicza posłużyłem się dwiema metodami. Dla wieku XIV i XV ze względu na nieliczne źródła posługiwałem się retrogresją, wykorzystując jako punkt wyjścia sum z wieku XVI, odtworzony za pomocą licznych dla tego wieku źródeł (m. in. niektóre źródła z początków wieku XVI informowały czy mamy do czynienia ze starą, czy z nową wsią). Dzieje zasiedlenia w wieku XVI i XVII uwidaczniają się już przy zastosowaniu metody progresywnej. Źródła informują o czasie powstania wielu nowych wsi.
Postawę źródłową badań stanowią wydane drukiem 2 księgi metryki mazowieckiej, popisy wojska z W. Ks. Lit. z lat 1528, 1565 i 1567, spis szlachty woj. podlaskiego, składającej przysięgę na wierność Koronie, rejestr poborowy z 1580 r., wydane drukiem i rękopiśmienne lustracje królewszczyzn z XVI i XVII w. inwentarze dóbr królewskich z XVI i XVII w, wywody szlachectwa z Podlasia z XV i XVI w) ponadto w części wykorzystałem rękopiśmienne odpisy z ksiąg sądowych Ignacego Kapicy – Milewskiego i wydany drukiem zbiór regestów w jego Herbarzu, odpisy metryki litewskiej z XVI w. 14, kopiariusz dokumentów diecezji wileńskiej i wizytacje tejże diecezji, akta parafialne w Archiwum Diecezjalnym w Łomży i Płocku oraz inne źródła drobniejsze.
Źródła te dostarczają masę wiadomości o istniejących miejscowościach. Nastręczają one jednak wiele trudności. Najwięcej ich przysparza identyfikacja miejscowości. Sporo jest bowiem miejscowości o identycznych nazwach. Dotyczy to dość licznych nazw odrzecznych i wsi drobnoszlacheckich. Wiele z nich W ciągu wieków zmieniło Swe nazwy, zastępując nazwę odrzeczną zupełnie inną (np. nad rzeką Brzozówką były 2 miejscowości o nazwie Brzozowa; jedna z nich dziś zwie się Karpowicze), przy ośrodkach dóbr dopiero przez ustalenie właścicieli w XVII w.) cofając się wstecz) można stwierdzić, do jakiej miejscowości odnosi się materiał źródłowy. O wiele gorzej jest ze wsiami drobnoszlacheckimi. Najczęściej niepokonaną trudność stanowi identyfikacja nazw typu Kołakowszczyzna, Dawidowizna. Były to nazwy pojedynczych dworów, niedużych osad, a nawet włók, które przez scalenie w większe wsie lub własności uległy zapomnieniu. Do wyjątków należy wiadomość w dokumencie dla drobnej szlachty Świerzbieńskich, że ich wieś Świerzbienie powstała z Kudieikowczyny, Maksimowczyny, Dobiejkowczyny i Pietkowczyny, lub że w skład Mikicina weszła Cieszkowszczyna. Czasami bywało odwrotnie, gdy np. Czechowszczyzna (dziś Czechowizna) zastąpiła dawną nazwę Strzeżewo. Tylko niektóre z tych nazw przetrwały do dziś jako nazwy osobnych osad.
Szczególnie trudna jest identyfikacja miejscowości z rejestrów poborowych, które ze względu na szachownicę własnościową między wsiami drobnoszlacheckimi podają wiele wsi szlacheckich łącznie. Nie zawsze wiadomo, czy dany zapis dotyczy jednej wsi, mającej kilka nazw, czy kilku wsi. Poniżej podaję jako przykład dane z rejestru W roku 1580. Pomiany Selistowo Solniki Pomiany Thoczyłowo Ssymany Pomiany Selistowka Grabowo Kamionka Pomiany Łabęthnik Solnik Dzięcziołowo Tharuse Maximowizna Swierz Bienski. Dopiero inne materiały źródłowe i bliższe zbadanie dziejów każdej wsi wyjaśniają, że powyższe nazwy należy czytać:

Pomiany-Solistowo i grunta zwane Solniki
Pomiany i Toczyłowo
Szymany i Pomiany – Solistowo
Grabowo i Kamionka
Pomiany, Łabętnik i grunta Solniki
Dzięciołowo należące do Tarusów
Maksimowizna należąca do Świerzbieńskich ( = Świerzbienie).

Oczywiście, danych o ilości włók w każdej z tych wsi z tego rejestru nie uzyskamy, gdyż grunty są przemieszane między kilka wsi. Można najwyżej powiedzieć, ile razem z tych kilku wsi zapłacono poboru.
Sporo miejscowości kryje się w źródłach bez nazw, Niektóre źródła, zwłaszcza dla terenów powiatu grodzieńskiego, podają tylko nazwę ośrodka dóbr (np. Zabłudów, Gródek, Sidra itd.). Wsi należących do tych dóbr bardzo często w ogóle nie wymieniają. Czasami dopiero źródlo innego pochodzenia wykaże, jakie tam były wsie. Np. nad Biebrzą w XVI w. powstały dobra Krasnybór, należące do Chreptowiczów. Żadne źródło nie podawało, jakie wsie były w tych dobrach. Dopiero dokument kościelny, akt fundacji parafii w Krasnymborze w 1598 r., wystawiony przez właściciela dóbr Adama Iwanowicza Chreptowicza, podkomorzego nowogrodzkiego, Z żoną Anną Chlebowicz – Komajewską wymienia wsie: Przekop, Jesionowo, Krasnoborki, Kamień, Kunicha, Cisowo, Lebiedzin, wieś plebańską Osinki oraz osady bojarów Dyla, Iwana Jakacza, Andrzeja i Fiedora Wilanowicza.
Również pod włókami wójtowskimi, szpitalnymi, kościelnymi, młynarskimi kryją się nieraz osobne wsie. Bliższe zbadanie wsi Kalinówka okazało, że pod ogólną nazwą Kalinówka kryją się wsie: wieś chłopów królewskich – Kalinówka Królewska, wieś poddanych wójta – Wójtowce, folwark i ogrodnicy folwarczni należący do wójta – Ogrodniki, wioseczka plebana kalinowskiego – Kalinówka Kościelna. Te trzy ostatnie wsie (Kalinówka Szlachecka czyli Wójtowce, folwark Kalinówka czyli później wieś Ogrodniki i Kalinówka Kościelna) należały do dóbr szlacheckich a pierwsza do królewskich. We wsi Hredele pod Bielskiem pod włókami szpitala unickiego z Bielska kryje się wioseczka Szpitale. Włóki wójtowskie w Zabielu to dziś wieś Karpowicze, włóki wójta Łukasza w Dobrzyniewie to Jurowce, włóki wójta Waśki w Dobrzyniewie to nie zidentyfikowane Waśkowce, włóki lenieckie w Dobrzyniewie to Leńcze, folw. Dobrzyniewo to Ogrodniki, folw. i wieś plebana to Dobrzyniewo Kościelne. Wiele rzekomo zaginionych dawnych osad folwarcznych, kryje się pod nazwami wsi Ogrodniki lub nowymi z XIX w., gdy była moda nadawania folwarkom nazwy od imion czy nazwisk właścicieli. Nie można również mieszać osady folwarcznej z wsią chłopską w przypadku gdy mają jednakową nazwę. Jeżeli folwark ma osobno wydzielone grunta o własnych granicach i jego zabudowania leżą osobno (nieraz w odległości paru kilometrów) od wsi chłopskiej – to są to wówczas osobne miejscowości i tak je należy zaznaczać na mapach. Np. folwark Knyszyn mimo identyczności nazwy nie może być utożsamiany z miastem Knyszynem i oznaczany na mapie jednym znakiem graficznym z miastem.
Nasuwa się więc wniosek, że podobne zjawisko może występować i na innych terenach. Powinni to wziąć pod uwagę historycy zajmujący się osadnictwem w innych częściach Polski. Wiele wsi rzekomo nowych, pojawiających się dopiero w XIX w., mogło już wcześniej egzystować. W każdym przypadku należy rzecz zbadać i szukać potwierdzenia w innych źródłach.
Nie potrafię jeszcze dziś powiedzieć, czy niżej przytoczony przykład kryje kilka wsi, czy jedną. W popisie ziemian z 1528 r. pod wsią Kobylino są wymienieni: Jakub Wik, Kilijan Piniażkowicz, Marko Piniażkowicz, Wojtko Liszcz, Woytko Grocki Nacziti, Liatko, Szczepan Mikołaiewyicz, Rafał Borim, Stanislaw Worobey, Brat ieho i Mikolay. Dziś są tam m. in. wsie: Kobylino Latki, Kobylino Pieniążki, Kobylino Borzymy. Chyba wtedy była to jedna wieś, ale która ?
Niektóre miejscowości kryją się pod nazwiskami osób występujących w źródłach.
Często w źródłach występują tylko sami właściciele lub drobna szlachta bez podania wsi. Ponieważ dotyczy to przeważnie nazw wsi identycznych z nazwiskiem rodu, więc bez wątpliwości można ustalić, o jaką wieś chodzi. Na przykład pierwsze pojawienie się Tomasza Kukowskiego oznacza pierwszą wzmiankę o wsi Kukowo itp. Dodatkową trudność przy identyfikacji przekazów stanowią złe odczyty nazw w wydanych drukiem źródłach. Baranowski odczytał Cieluk, Ciołek, Meszka, a powinno być Kołak, Żrobek, Reszka. Jak widzimy, są to duże różnice, które – gdyby nie było innych możliwości skontrolowania odczytu – uniemożliwiłyby wykorzystanie przekazu Baranowskiego. Są to nieraz pierwsze wzmianki o istnieniu miejscowości. Czasami wydawcy ze źle odczytanego i zrozumianego tekstu robili nazwę nie istniejącej miejscowości. Jabłonowski ze słowa „przezyski” (termin finansowy) zrobił wieś Przezyski. Dopiero po pokonaniu tych i innych licznych, niewątpliwie liczniejszych niż na innych terenach, trudności identyfikacyjnych można przystąpić do odtwarzania stanu zasiedlenia.

1. Rys dziejów osadnictwa od końca XIV do polowy XVII wieku

Przełom wieku XIV na XV, przynosząc koniec wojen, przynosi, jak już wspominałem, również utrwalenie władzy politycznej i trwalsze granice polityczne. Wielcy książęta litewscy stopniowo utrwalili swe panowanie na Podlasiu i na ziemiach na północ od Narwi, nad Biebrzą. Cofający się przed nimi książęta mazowieccy ustąpili z ziemi goniądzkiej i południowej części ziem pojaćwieskich w okolicach Rajgrodu. W ręce litewskie przeszła większa część Podlasia, a w 1446 r. reszta (ziemia drohicka) wraz ze starymi ziemiami mazowieckimi nad Nurcem i lewym brzegiem Narwi. Granica w. Ks. Litewskiego ustaliła się na jeden wiek na linii zachodniej granicy późniejszego Woj. podlaskiego.
W 1422 r. układem melneńskim ostatecznie dokonano podziału ziem pojaćwieskich „między Krzyżaków i Litwinów. Ustalona wówczas granica, później tylko dokładniej wytyczona, przetrwała do 1945 r. jako wschodnia granica Prus. Odtąd już nie było ziem bezpańskich. Pustki podzielone między 3 władców stały się ich własnością. Największą część na południu zajęli wielcy książęta litewscy.
Nastały lata najżywszej kolonizacji. Aby lepiej zorientować się w procesie zasiedlania interesujących nas ziem, musimy spróbować przedstawić stan poprzedzający nowy okres w dziejach osadnictwa tych ziem. Na terenach mazowieckich stare osadnictwo skupiało się nad Bugiem, Nurcem i Narwią, koło głównych grodów. Spis wsi kasztelanii święckiej, obejmującej ziemie między Nurcem i Czerwonym Borem około roku 1239, dowodzi, że już w XIII w. były one gęsto zasiedlane. Osadnictwo zostało tu później zniszczone, ale chyba niezupełnie, jeżeli większość nazw z tego spisu przetrwała okres zniszczeń i stała się nazwami wsi nowo zasiedlonych przez drobną szlachtę mazowiecką. Za Nurcem polskie osadnictwo wzdłuż Nurca i Bugu mieszało się ze starym osadnictwem ruskim, skupiającym się koło Drohiczyna, Brańska i Bielska. Reszta ziem pogranicza była pusta, jedynie drobne enklawy osadnicze stanowiły kluczowe, przechodzące z rąk do rąk grody Goniądz i Rajgród. Po stronie krzyżackiej taką enklawę stanowił zamek na wyspie jeziora Ełk z przyległą na wschodnim brzegu osadą wiejską. Największe pustki stanowiły ziemie nad górną Narwią, Supraślą, Biebrzą i ich dopływami. Był to pas puszcz ciągnących się szeroko z południa na północ. Przecięły go 2 drogi łączące Wilno z Polską. Jedna, wychodząc z Grodna szła na Tykocin, Wiznę, Łomżę do Warszawy, druga również z Grodna kierowała się na Bielsk, Ciechanowiec do Warszawy i przez Drohiczyn do Brześcia.

a. Mazowsze Wschodnie

Książęta mazowieccy, przenosząc drobną szlachtę z okolic Płocka, Wyszogrodu, Zakroczymia, a nawet spod Rawy czy Gostynina, zasiedlili w ciągu wieku XV już na stałe ziemie od Bugu po granice państwa krzyżackiego. Z tego okresu pochodzi olbrzymia ilość znanych nadań, tylko w drobnej części opublikowanych. Dokumenty te mówią o poprzednim charakterze nadanych ziem, o lasach, puszczach, gajach. Czasami nadanie dotyczyło już istniejącej osady lub jednego siedliska położonego gdzieś w puszczy (area in nemore). Dokładny przebieg tej kolonizacji przy obfitości źródeł można przestawić bez większych trudności. Większość wsi powstała w pierwszej połowie XV w. Proces zasiedlania zaczął się już w drugiej połowie XIV w., przybierając na sile za rządów Janusza I. Już wtedy powstały przy starych grodach nadnarwiańskich miasta, które przeważnie dopiero w pierwszej połowie XV w. otrzymały prawa miejskie. Ostrołęka w 1373 r., Łomża w roku 1418, Wizna przed 1435 r., Nowogród przed 1428 r., Tykocin w 1425 r. Wraz z dalszym rozwojem kolonizacji powstawały nowe miasta na surowym korzeniu: Kolno W 1425, Zambrów przed 1430 rokiem, Ostrów w 1434, Wąsosz w 1436 i Radziwiłów w 1466 roku.
W większości nowych wsi osiadała drobna szlachta. Wsie chłopskie znajdowały się w stosunkowo niedużych dobrach książęcych, późniejszych królewskich (starostwo łomżyńskie, starostwo ostrołęckie, ostrowskie, nurskie, wiskie), W dobrach szczepankowskich benedyktynów płockich i lubotyńskich kanoników regularnych z Czerwińska, w sięgających aż pod Zambrów dobrach biskupów płockich. Wielkich latyfundiów szlacheckich tutaj nie było. Średnia szlachta była Wówczas jeszcze nieliczna i rzadko miała więcej niż jedną wieś.
Skolonizowanie Mazowsza Wschodniego dokonało się w okresie od końca XIV do początku XVI w. Później, po dłuższej przerwie, skolonizowano w drugiej połowie XVII i XVIII w. tylko puszczę Kurpiowską, Białą i Dybła w łukach Biebrzy i Ełku.

b. Podlasie

Gorzej przedstawia się sprawa z odtworzeniem przebiegu zasiedlania ziem, które zajęło W. Ks. Litewskie. Na Podlasiu i ziemiach leżących na północ można wyróżnić 2 podokresy: mazowiecko-drobnoszlachecki i chłopsko-ruski. Ziemie mazowieckie, przyłączone do Podlasia, zostały zasiedlone już niegdyś w XIII w. Powtórnie kolonizowano je na przełomie XIV i XV w.
Osadnictwo drobnej szlachty zajęło również część ziem Podlasia, przynosząc ze sobą liczne nazwy rodowe swoich wsi z Mazowsza. O niejednej wsi można z większą lub mniejszą pewnością powiedzieć, której wsi na Mazowszu jest ona kolonią (np. Grochy pod Łapami są kolonią Grochów koło Nasielska). Inne nazwy mazowieckie, przeważnie rodowe, pochodzą od przydomków gałęzi rodów je zasiedlających (np. nazwa Kulesze pochodzi od Kuleszów, którzy przybyli z Żelechowa w pow. płońskim.). Osiedlenie się drobnej szlachty nastąpiło niewątpliwie głównie za rządów książąt mazowieckich na Podlasiu – za Janusza r (od 1391 do pocz. XV w.) i za Bolesława IV (1440-1443). Również za rządów W. Ks. Witolda ( +1431) i Zygmunta Kiejstutowicza ( + 1440) osiedlała się tu drobna szlachta mazowiecka. W każdym razie przed 1446 r. było już wiele wsi zamieszkanych przez drobną szlachtę mazowiecką, jeżeli tego roku istniała na tych ziemiach gęsta sieć parafialna rzymsko – katolicka, obejmująca 25 parafii, w tym tylko 10 na dawnych ziemiach mazowieckich, a większość na właściwym Podlasiu, na ziemiach drobnoszlacheckich. W ciągu następnych wieków przybyło na tych terenach zaledwie kilka nowych parafii. Można zatem z całą Np. w 1441 książę mazowiecki dał Piotrowi Pachołowi hereditatem Mień w pow. brańskim (AGAD, Petr. Kor. 3, 256). W 1443 ks. maz. dał Jakubowi Pachołowi z Mienia Brzeźnicę (tamże, 292-292\”). W 1443 r. ks. maz. nadał Stanisławowi Czubińskiemu Hornowo w pow. mielnickim (MK 3, 292w). Bardzo dziękuję prof. A. Wolffowi za udostępnienie tych i innych wypisów z metryki Mazowieckiej.
Z pewnością stwierdzić, że mazowieckie osadnictwa drobnoszlacheckie na Podlasiu pochodzi mniej więcej z lat 1391-1444.
W tym też okresie nastąpiły pierwsze lokacje miast na prawie chełmińskim: Mielnik – 1440, Bielsk – 1440 i zapewne Drohiczyn, Brańsk i Suraż, które za wielkich książąt litewskich powtórnie lokowano na prawie magdeburskim. Jest to tylko przypadek, że się przechowały wiadomości o mazowieckich lokacjach Mielnika i Bielska, a innych miast nic. Trudno sobie wyobrazić, by książęta mazowieccy lokowali miasta tylko przy tych grodach, a pominęli wielki Drohiczyn. Z czasów mazowieckich znane jest na razie zaledwie jedno nadanie większych dóbr – Siemiatycz dla Boruty z Falęt w 1443 r. Zapewne również wtedy powstały dobra mazowieckich Kiszków (Ciechanowiec), którzy mimo zmiany przynależności państwowej utrzymali się na podlaskich dobrach. Zajęcie Podlasia przez wielkich książąt litewskich spowodowało zapewne, że niektórzy Mazowszanie wrócili z powrotem na Mazowsze. Wiadomości o tym są bardzo nieliczne. Osadnictwo mazowieckie zajęło ziemie mniej więcej po linię Samułki – Boćki – Drohiczyn. Dalej były wsie ruskie i tereny puszczańskie, które skolonizowali dopiero wielcy książęta litewscy, tworząc z nich wielkie dobra. Największą część zajmowały dobra bielskie (późniejsze starostwo i leśnictwo bielskie, starostwo kleszczelskie oraz dzierżawa narewska). Porównanie ze sobą dóbr hospodarskich na Podlasiu wykazuje, które z nich zostały świeżo skolonizowane. Dobra drohickie, położone na terenach starego osadnictwa i otoczone ziemiami drobnej szlachty, były niewielkie. Składały się z paru wsi W pobliżu grodu i kilku dalszych. Dobra brańskie i suraskie, większe od drohickich, powstały w części na skolonizowanych obszarach, np. część wsi suraskich powstała na puszczańskich ziemiach poza Narwią. Dobra bielskie zajęły wielkie tereny na północ, wschód i południe od Bielska, a nawet pierwotnie należały do nich ziemie aż poza Supraśl. Zasiedlono je ludnością ruską, niewątpliwie przeważnie już w XV w. Równocześnie więc osadnictwo ruskie znad Bugu powiększyło Swój zasięg aż po rzekę Narew. Przez cały wiek XVI i początek XVII osadnictwo posuwało się w kierunku wschodnim i północnym poza Narew . W XVI w. z nowo skolonizowanych ziem wydzielono osobne dzierżawy – narewską i kleszczelską z nowymi miastami – Narwią (1529) i Kleszczelami (1523) oraz leśnictwo bielskie, które kolonizowano jeszcze w pierwszej połowie XVII w. wszystkie 3 miasta (stare Bielsk i nowe – Narew i Kleszczele), położone na ziemiach świeżo kolonizowanych, otrzymały ogromne uposażenia w ziemię, na których zakładały własne wsie miejskie, zwane również przedmieściami. Duże znaczenie dla procesów osadniczych w tych dobrach królewskich miała pomiara włóczna (ustawa z 1557 r.), która przyniosła uporządkowanie stosunków własnościowych i komasację gruntów wiejskich w starych wsiach. Dała ona również jednolitą podstawę dla nowych wsi oraz wywarła wielki wpływ na kształt, wielkość wsi i na rozkład gruntów wiejskich.
Udział wielkiej własności szlacheckiej w tej akcji w wieku XV był nieznaczny, gdyż wielcy książęta uczynili mało większych nadań. Największym było nadanie Gasztołdom w 1433 r. mazowieckiego Tykocin a z okolicą. Gasztołdowie otrzymali część ziem zasiedlonych już przez drobną szlachtę. Część jej wykupili, a część zostawili, Gasztołdowie osiedlali w swych dobrach również ludność ruską i litewską, przenoszoną zapewne z ich litewskich i ruskich dóbr. W ten sposób poza Narew przeszła ludność ruska i litewska, tworząc przemieszaną z ludnością mazowiecką wyspę, otoczoną od południa wsiami mazowieckiej drobnej szlachty. Do dziś dnia wyodrębnia się ona w tamtejszych gwarach i obyczajach. Dla ludności ruskiej założono w Tykocinie cerkiew.
Leżące na pograniczu starego osadnictwa i puszcz Siemiatycze, które niegdyś krótko należały do Mazowszanina; zostały nadane między 1477 a 1490 rokiem Olechnie Kmicie Sudymontowiczowi z Chożewa, kanclerzowi W. Ks. Lit. Nowe dobra w części rozwinęły się na terenach puszczańskich. Jeszcze w 1580 r. osadzono nową wieś o innych większych dobrach w XV w. brak wiadomości. Dopiero rządy Aleksandra i Zygmunta Starego przynoszą więcej dużych nadań. Około 1500 r. Aleksander nadaje kniaziowi Michałowi Glińskiemu dobra lisowskie, a po jego ucieczce otrzymał je w 1508 r. Iwan Sapieha, wojewoda witebski, by je w 1512 r. zamienić z Lenartem Kosińskim na dobra Dubno. W nie znanym czasie dobra Rudka znalazły się w rękach Hlebowiczów, a dobra Dołubów – w rękach Steckowiczów. W 1501 r. Radziwiłłowie otrzymują dobra Waniewo, a w 1569 dobra Wysokie. Były to nieduże dobra królewskie na terenach starego osadnictwa, które dopiero, gdy się znalazły w rękach magnackich, powiększyły się przez wykupienie posiadłości drobnych sąsiadów. Na nowych terenach dobra dostają Sapiehowie (1508 – Boćki) i Bohowitynowicze (1512 – Orla). Jedynie w tych nowych dobrach magnackich prowadzono kolonizację na większą skalę, osiedlając ludność ruską. Tereny nowego ruskiego osadnictwa otrzymały sieć parafialną kościoła greckiego. Kościoły rzymskie założono tylko w miastach.
Do połowy XV w. rozwija się więc na zachód od linii Drohiczyn-Bielsk osadnictwo drobnej szlachty mazowieckiej. Równocześnie osadnictwo ruskie, posuwające się od południa ku północy i wschodowi przybiera na sile w drugiej połowie XV w. i w XVI w. Zajmuje ono pod nowe wsie puszczę jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku.

c. Ziemie między Narwią i Supraślą

Ziemie te pierwotnie pokrywała puszcza. Jedynie koło Suraża skupiało się niewielkie osadnictwo ruskie, koło którego powstała nieduża wyspa wsi drobnej szlachty mazowieckiej. Jej powstanie należy datować również na pierwszą połowę XV w., kiedy już kolonizowano te ziemie. Dowodzi tego przywilej z 1437 r., w którym książę Michał Zygmuntowicz nadał Piotrowi z Gumowa, wójtowi z Tykocina, „nemora”, zwane Chroszcza, obejmujące duży obszar ziemi. Bardzo możliwe, że on pierwszy zaczął je kolonizować. W nie znanym czasie dobra Choroszcz przeszły w ręce Chodkiewiczów, którzy otrzymali w XV w. większość puszcz między Narwią i Supraślą. Kolonizując je w XV i XVI w., założyli położone wśród lasów dobra grodeckie, supraślskie i zabłudowskie. Każdy kompleks dóbr otrzymał własny ośrodek miejski Choroszcz (miała otrzymać w 1507 r.), Gródek (jest zwany miastem już w 1558 r.), Zabłudów (miasto pozwolono założyć w 1533 r.). Choć nie wiadomo, czy Supraśl, nadana przez Chodkiewiczów Bazylianom, otrzymała prawa miejskie, na mapie Makowskiego z około 1600 r. została jednak oznaczona jako miasto.
Nad rzeką Białymstokiem powstały nieduże dobra białostockie, Raczkowiczów – Bakałarzów, kolonizowane w końcu XV i XVI w. W ciągu XVI w. powstało kilka niewielkich dóbr nad rzeką Niewodnicą i Turośnią (Topilce – Bazylianów supraślskich, Niewodnica – Koryckich, Niewodnica – Lewickich itd. ).
W wielkich latyfundiach i dobrach średnich osiedliła się w XVI i XVII w. przeważnie ludność ruska, większość jednak ziem w dalszym ciągu pokrywały puszcze. W 1520 r. przez ten teren przeprowadzono granicę między województwami podlaskim i trockim, przy którym pozostały dobra zabłudowskie, gródeckie i supraślskie oraz jako enklawa dobra choroskie.

d. Ziemia goniądzka

Ziemie w ramionach Biebrzy i Narwi można nazwać od głównego ich grodu
Goniądza – ziemią goniądzką. W pobliżu Goniądza i wzdłuż bagien biebrzańskich
naprzeciw ziemi wiskiej osiedliła się drobna szlachta mazowiecka. Czy jej pierwszych osad na tym terenie można doszukiwać się za czasów przynależności do książąt mazowieckich już w pierwszej połowie XIV w ? Chyba nie. Raczej należy je datować na przełom XIV na XV wiek. Pierwszą parafię rzymskokatolicką miał założyć w Goniądzu W. Ks. Witold. Dokument Zygmunta I z 1515 r. dla Radziwiłłów, potwierdzający posiadanie dóbr goniądzkich i rajgrodzkich, informuje, że okoliczna szlachta miała przywileje od wielkich książąt litewskich Witolda, Zygmunta Kiejstatowicza, Kazimierza i Aleksandra Jagiellończyka. Drobna szlachta mazowiecka przybywała nawet z odległych stron Mazowsza, np. Marek, który około 1511 r. kupił Wilamówkę, pochodził z Dąbrówki w ziemi warszawskiej. Większość ich przyszła jednak z sąsiednich ziem, np. Szorcowie – ze wsi Sławiec pod Łomżą. Na pochodzenie innych Mazowszan wskazują nazwy wsi (np. Kulesze, Milewo, Wiszowate). Część południową, przynależną do tykocińskich dóbr Gasztołdów osiedlili oni ludnością mazowiecką i ruską. W części północnej w końcu wieku XV pojawiła się również szlachta rusko – litewska (Tarusowie, Mordasy, Zielepuchy), ale związane to już było z kolonizacją z czasów W. Ks. Aleksandra. Większość ziem w ciągu XV w. pokrywała puszcza, zwłaszcza między rzeką Nereślą, Brzozową i Sokołdką (Czarną). Należała ona do w. książąt litewskich. Kazimierz Jagiellończyk (+1492) podzielił tę puszczę pomiędzy Grodno, Goniądz i Bielsk. Granicę dóbr goniądzkich stanowiła rzeka Nereśl, część północna między Nereślą i Biebrzą należała do Grodna a południowa do Bielska. Około 1500 r. dobra goniądzkie wraz z dobrami rajgrodzkimi W. Ks. Aleksander nadał Michałowi Glińskiemu, a po jego ucieczce dostały się one Radziwiłłom. Radziwiłłowie, prowadząc ożywioną kolonizację, zajęli również puszcze królewskie należące do Grodna i Bielska. Odebrane im w 1536 r. utworzyły osobną włość knyszyńską, obejmującą pas między Nereślą i Brzozówką. włość knyszyńska została W zasadzie skolonizowana dopiero w XVI w. Większość wsi powstała W pierwszej połowie tego wieku – kilka za Radziwiłłów, a inne już za rządów starostów królewskich, głównie za czasów energicznego Piotra Chwalczewskiego. Wśród osadników spotykamy zarówno ludność polską (np. chłopi we wsi Dolistowo w 1530 r. mają nazwiska polskie), ruską i litewską.
Osadnicy ruscy przybywali – przynajmniej w części – spod Bielska. Na przykład, wieś Chraboły jest niewątpliwie kolonią wsi Chraboły pod Bielskiem, gdyż bartnicy i bobrownicy z tej wsi mieli swe barcie i bobrowiska właśnie w Puszczy Knyszyńskiej.
Skąd przybywali osadnicy litewscy, nie można powiedzieć. Wiadomo tylko, że aż ze Żmudzi przybył osocznik Leniec Samotyja, przodek drobnej szlachty Leńczewskich we wsi Leńcze. Przed 1492 r. na miejscu późniejszej wsi Świerzbienie siedzieli Dobiejko i Pietko, o których ogólnikowo wspomniano, że z Litwy przyszli i „skupili ” 2 braci Wieliczka i Miśka, ale później poszli sobie. Osiedlenie się Litwinów przyniosło sporą ilość nazwisk litewskich i trochę nazw wsi. Wsie te (m. in. Romejki, Szacciły, Jaświły , Rekle, Jedeszki, Żodzie, Downary itd. ) otrzymały swe nazwy od imion lub nazwisk owych osadników i w większości tych nazw nie można doszukiwać się śladów, czasami przypuszczanych, przynależności tych ziem do Jaćwingów. Jacyś Jaćwingowie mieszkali i tutaj, jeżeli powstały wsie Jaćwież nad Brzozówką (dziś Jaćwież Wielka i Mała) i Jaćwież Sucha, leżąca gdzieś koło Bobrówki. Czy byli to zbiegowie z Jaćwieży spoza Biebrzy, czy pozostała na miejscu nieduża grupka Jaćwingów – może okażą przyszłe badania. Ci mieszkańcy wsi Jaćwieży mogli w czasie kolonizacji puszcz przenosić się do nowych wsi i mieszać się z różnymi przybyszami. Bliskie pokrewieństwo językowe uniemożliwia laikowi wyróżnienie wśród bałtyckich nazwisk tamtejszych chłopów ewentualnych nazwisk jaćwieskich. Wiele z tych nazwisk jest identycznych z nazwiskami chłopów z dóbr tykocińskich. Może warto tylko zauważyć, że w nowej wsi Kropiwnica mieszkał chłop Stecz Dojniewicz, którego nazwisko przypomina jedną z części Jaćwieży – Dajnowe. Ludność litewska była mniej liczna od polskiej i ruskiej, mogła jednak w tamtejszym języku zostawić jakieś ślady. A. Jabłonowski doliczył się stu kilkudziesięciu chłopów o nazwiskach litewskich.
To zamieszkiwanie obok siebie 3 narodowości odnotowują dokumenty fundacyjne parafii w Trzciannem i Goniądzu („omnes kmetones et incolae earundem tam Rutheni quam catholici, hoc est Poloni et Lithuani”). Sieć parafialna – poza jedną cerkwią w Knyszynie – obejmowała wyłącznie kościoły rzymskokatolickie.
W drugiej połowie XVI w. proces kolonizacji w zasadzie był ukończony. Jedynie nowe nieduże osady powstały później w Puszczy Tykocińskiej i Knyszyńskiej. Ziemia goniądzka została więc zasiedlona w XV i pierwszej połowie XVI w. większość jej terenu znalazła się w drugiej połowie tego wieku w rękach króla, który utworzył osobne starostwa goniądzkie, knyszyńskie, leśnictwo goniądzkie, knyszyńskie i tykocińskie oraz dzierżawę krzywską. Ponadto było kilka wsi szlachty jednowioskowej (Dzięciołowo, Karpowicze, Jaświłki, Niewiarowo, Wilamówka itd. ), jedne większe dobra (Jasionówka Kurzenieckich) i kilkanaście wsi drobnej szlachty mazowieckiej oraz kilka litewsko-ruskiej, w części wywodzącej się od bojarów (np. Szaciły – Kulikówka, Waśki, Moniuszki, Zalesie -Czokołdy, Leńcze, Jaworówka).

e. Ziemia rajgrodzka

Na tym fragmencie ziem pojaćwieskich, który przypadł Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, a który możemy nazwać od głównego grodu ziemią rajgrodzką, mamy ślady trwalszego osadnictwa w Rajgrodzie. Czy ocalały tu resztki ludności jaćwieskiej – nie wiadomo. Niektóre nazwy sięgają czasów jaćwieskich, jak Rajgród, jezioro Tajno (chyba nawiązujące swą nazwą do Dajnowe), Bełda (niewątpliwie leżąca koło miejsca jaćwieskiej wsi Bołdykiszcza, przez którą przechodził Daniło w swej wyprawie na Jaćwież), Miecze, Netta (kiedyś Meta) zapewne jeszcze inne.
Nowe osadnictwo najwcześniej przyszło od strony Mazowsza. Drobna szlachta osiedliła się w puszczy zwanej Czarnym Lasem, między rzeką Ełk i Jeziorem Rajgrodzkim, zapewne częściowo już w XV w ., gdy Mazowszanie osiedlali się w północnej części ziemi wiskiej nad rzeką Ełk i na ziemiach pojaćwieskich w państwie krzyżackim między Rajgrodem i zamkiem w Ełku. Do tych najstarszych wsi można zaliczyć Toczyłowo, Pieńczykowo i Woźnę Wieś. Inne wsie powstały chyba później, koło 1500 r. Najstarszą ich parafią był Rajgród. Parafia rajgrodzka w dokumencie odnowienia fundacji została nazwana starą. Rajgród wcześnie przybrał charakter miejski, jeżeli już w 1499 r. występuje mieszczanin rajgrodzki. Wielcy książęta koło swego Rajgrodu osiedlili kilka wsi. Ludność miasta i tych wsi była mazowiecka. Około 1500 r. dobra rajgrodzkie zostały nadane Glińskiemu, po którym otrzymali je – tak jak i Goniądz – Radziwiłłowie. Radziwiłłowie również i tutaj wdarli się w puszczę należącą do Grodna aż po jezioro Necko. Odebrano im je i przyłączono do włości knyszyńskiej. Od 1571 r. ta część odebrana Radziwiłłom tworzyła starostwo augustowskię. W 1571 roku dobra rajgrodzkie wróciły do króla. Radziwiłłowie i dzierżawcy włości królewskich w pierwszej połowie XVI w. osiedlili tutaj większość wsi. Powstało kilka wsi szlachty mazowieckiej (ostatnie jej wsie na północy) i kilkanaście chłopskich, w których zamieszkała ludność polska, ruska i trochę litewskiej (osadnicy pod Rajgrodem w 1519 r.: Romiejko, Wilejko, Jatołd, Gojszwa). Pamiątką po Litwinach są wsie Rumiejki, Gorstwiny i dawne przedmieście Rajgrodu, Ostejki, inaczej zwane Hostkami. Miastem dla dóbr rajgrodzkich był Rajgród, a dla królewskich zakładany od 1546 r. Augustów, (pierwotnie Zygmuntowo ), który otrzymał prawa miejskie w 1557 r. Istniały wtedy 3 parafie rzymskokatolickie (Rajgród, Bargłów – 1544, Augustów – chyba 1546) i jedna greckokatolicka w Augustowie.

f. Inne sąsiednie tereny

Na tym właściwie muszę zakończyć szczegółowsze omawianie dziejów zasiedlani pogranicza. Wspomnę jeszcze tylko, że sąsiednie ziemie pojaćwieskie w państwie krzyżackim zostały skolonizowane w ciągu XV i XVI w. (głównie druga połowa XV w. i pierwsza XVI w.), a w W. Ks. Litewskim – tylko wzdłuż granicy krzyżackiej wąskim pasem w ciągu XVI w. Większa część terenu po stronie litewskiej długo jeszcze była puszczą, kolonizowaną dopiero w następnych wiekach. Ziemie po obu stronach granicy zasiedlali głównie Mazowszanie z domieszką ludności ruskiej i litewskiej. Również pas puszcz między Brzozową a Sidrą, Supraślą i górną Sidrą Górną Świsłoczą był kolonizowany na większą skalę dopiero w XVII i w XVIII w. Ten stały rozwój osadnictwa został, jak już na początku wspomniałem, przerwany przez najazd szwedzki, po którym zostało wiele pustych gospodarstw i wsi. Do początku XVII w. zostały więc skolonizowane ogromne obszary ziem pogranicza, a kolonizacja jeszcze nie spowodowała bezpośredniego zetknięcia się wszystkich terenów osadniczych, oddzielonych pasem puszcz między Wschodnim Mazowszem i w podlaskim a ziemiami nadniemeńskimi.

2. Narodowość osadników

W omawianym okresie można wyróżnić zachodzące na siebie 2 etapy kolonizacji.
Pierwszy etap, mazowiecki, zaczynający się w końcu XIV w. zasięgiem geograficznym objął on wschodnie Mazowsze, część właściwego Podlasia, skrawki ziem za Narwią i Biebrzą i część ziem południowej Jaćwieży. W formie osadnictwa drobnoszlacheckiego najwcześniej skończył się na ziemiach między Narwią i Bugiem – gdzieś koło połowy XV w., a najpóźniej na ziemiach W ramionach Biebrzy i Narwi oraz koło Rajgrodu, gdyż dopiero w pierwszej połowie XVI w. Był to koniec charakterystycznej tutaj dla późnego średniowiecza formy osadniczej – osadnictwa drobnej szlachty mazowieckiej. Drobna szlachta mazowiecka, osiedlając się w następnych wiekach w dobrach królewskich lub szlacheckich oraz W państwie krzyżackim, osiedlała się już bez praw szlacheckich. Stąd też wśród chłopów już w drugiej połowie XVI w spotyka się liczne nazwiska drobnej szlachty mazowieckiej.
Drugi etap. ruski, początkowo słabszy, stopniowo przybierał na sile. W ciągu XV i XVI w. osadnictwo ruskie zajęło cały wschodni pas pogranicza wzdłuż puszcz: mieszając się z osadnictwem polskim i nielicznym litewskim.
Ludność polska pochodziła z Mazowsza. Ludność ruska w okolicach Drohiczyna przynależna pierwotnie pod względem politycznym do księstw południowo – ruskich a pod względem kościelnym – zarówno w kościele rzymskim, jak i greckim – biskupstw południowych (biskupstwo łuckie, eparchia włodzimierska), uległa wpływom językowym południowo – ruskim. Wpływy te szły wzdłuż Bugu, od południa od tamtejszego osadnictwa ruskiego. Posuwając się następnie w kierunku północnym aż po pas puszcz między Narwią i Supraślą przyniosły ze sobą cechy ukraińskie widoczne w tamtejszym języku. Ludność ruska na północ od Supraśli – ze względu choćby na przynależność puszcz do Grodna i Wołkowyska (Puszcza Jałowska) Pochodziła z okolic Grodna i Wołkowyska.
Bliższe pochodzenie ludności litewskiej jak już wspomniałem, nie jest znane.
Zapewne pochodziła ona z różnych stron Litwy. Litwinów spotykamy koło Tykocina, Knyszyna i Gonią d z a wśród ludności chłopskiej. Nie jest rzeczą pewną, czy osiedleni przed 1460 r. we wsi Witynie na Mazowszu Litwini i mieszkańcy wsi Szczuki-Litwa byli Litwinami, gdyż Litwinami nazywano również wszystkich mieszkańców W. Ks. Litewskiego.
Wśród mieszkańców ziemi pogranicza znalazły się resztki osadników jaćwieskich. Pewniejszym ich śladem są wsie Jaćwieże, Danowo i Dajnowo. Jak wsie Jatwieź i Jaćwież łączy się z Jaćwieżą, wsie Danowo i Dajnowe z jedną z części J aćwieży. Z Dajnowe, tak wsie Kiersnowo i Kiersnówek koło Brańska chyba można łączyć z inną częścią Jaćwieży, z Kirsnowią, a rzekę Wissę z jaćwieską Weysse. Część uciekinierów jaćwieskich, jak słusznie zauważył prof. Henryk Łowmiański, mogła dać początek niektórym rodom drobnej szlachty. Problem osadnictwa jaćwieskiego wymaga osobnych badań i nie będę się tutaj bliżej nim zajmował. Również tutaj znaleźli się uciekinierzy pruscy, których znaczna część jako drobna szlachta osiedliła się na wschodnim Mazowszu (około 25 wsi), ale przybyła ona poprzez zachodnie Mazowsze, na którym przez parę pokoleń mieszkała. Jeszcze w XV w. używali oni pruskich imion i przezwisk (Cadmyl, Tatmyl, Santor, Waga itp.), od których poszły rodowe nazwy wsi pochodzenia pruskiego (Wragi, Nienałty itp.). Rody te, używające herbu Prus, z czasem przyjęły nazwiska przymiotnikowe od wsi. w których zamieszkiwały (Nienałtowscy, Jarnutowscy, Górscy, Sulewscy itd.). Co najmniej kilka rodów herbu Prus osiedliło się na Podlasiu (Padkowice – Prusy), na części Mazowsza włączonej do Podlasia Jabłonowo, Łaś – Toczyłowo, Kobylin Pajewo, Pogorzałka, Zawady itd). oraz pod Goniądzem (Pisanki, Mroczki, Kamionka). Śladów starszych podkładów pruskich w ziemi wiskiej można doszukiwać się w nazwach: Pruskie Stany, Prusinowe Siedlisko, i w topograficznych pruskich nazwach głównie rzek (Skroda, Pisa, Kumelska, Ława, Jura, Łabna itd.).
Omawiając różne narodowości, które osiedliły się na Podlasiu, można jeszcze wspomnieć o Tatarach, którzy zamieszkiwali w XVI w. we wsi Tatary – Zalesie i Tatary – Kruszyn na północ od Tykocina. Pod względem społecznym należeli oni do drobnej szlachty. Pojedynczo Tatarzy występowali w niektórych wsiach starostwa knyszyńskiego, a jeden jako leman siedział na 2 włókach we wsi Migowicze (dziś Kolodzież) pod Goniądzem.
Ludność miejska na Mazowszu wschodnim i w części Podlasia była polska. Ludność ruska występowała w starych grodach ruskich i częściowo w miastach na północ od Narwi. Wśród mieszczan występowali również Litwini, czasami Szkoci, Węgrzy i Tatarzy. Ludność żydowska skupiała się głównie w miastach prywatnych, zwłaszcza w Tykocinie.

3. Podział społeczny osadników

Pod względem społecznym wśród ludności wyróżniamy chłopów polskich i ruskich, zamieszkujących wielkie dobra w województwie podlaskim i mniejsze na Mazowszu. Można wyróżnić tereny zamieszkane wyłącznie przez ludność chłopską. Przeważnie skupiały się one na wschodzie, na innych terenach ludność chłopska zamieszkiwała mniejszymi lub większymi wyspami, otoczona ludnością drobnoszlachecką. Wśród ludności chłopskiej można wyróżnić jeszcze osobne grupy ludności, zamieszkujące czasami osobne wsie. Byli to na Podlasiu osocznicy (zamieszkiwali m. in. we wsiach Kojły, Czyżewicze, Krzywiatycze, Chraboły, Zofijówka itd), bartnicy (m. in. wsie Koszewiczc, Rakowiczc, Dubicze, Kojły, Czyżewicze itd.), strzelcy (Dawidowo, Czyżewicze, Leńcze, itd. ) i inni członkowie już reliktowej ludności służebnej (cieśle, kowale, bednarze, garncarze, piwowarzy, rybacy, słodownicy, puszkarze). Na Mazowszu wyodrębnili się jedynie bartnicy i strzelcy (głównie dotyczy to przodków późniejszych Kurpiów). Najwyżej stojącą grupę na Podlasiu stanowili nieliczni bojarzy putni (wsie Sierki, Saki, Klewianka, Smogorówka), z których rekrutowały się niektóre rody drobnej szlachty ruskiej (np. we wsi Wozna-Ancuty, Putkowicze).
Drugą, bardzo liczną grupę stanowiła drobna szlachta mazowiecka, zamieszkująca duże przestrzenie na wschodnim Mazowszu i we wschodniej części Podlasia oraz w części ziemi goniądzkiej i rajgrodzkiej. Drobna szlachta całymi rodami zamieszkiwała od jednej do kilkunastu wsi skupionych obok siebie (np. Łapowie, później Łapińscy, w kilkunastu w wsiach Łapy) lub rozproszonych po wschodnim Mazowszu i Podlasiu (np. Polakowscy i Milewscy mieszkali we wsiach odległych o wiele dziesiątków kilometrów od siebie). Te w wsie rodowe nosiły przeważnie jedną wspólną nazwę, wychodzącą zazwyczaj od nazwy rodu, i drugą, wyróżniającą, wziętą albo od położenia wsi (np. Kołaki – Czarny Las, Kulesze – Kosówka, Golasze – Puszcza), albo od przydomku gałęzi rodu (np. Łapy – Szołajdy, Mieczki – Ziemaki, Truszki – Kucze, Żery – Czubiki, Żary – Pelaki itp.), albo od imienia przodka (np. Sikory – Bartkowięta, Sikory – Janowięta, Sikory – Pawłowięta, Dzierżki – Janowięta, Dzierżki -Wojciechowięta itd.). Należy przypomnieć, że część drobnej szlachty, osiedlająca się w dobrach królewskich i szlacheckich stopniowo chłopiała. Przyniosła ona ze sobą na tereny dóbr królewskich, szlacheckich i na Mazury; rodowe nazwy wsi drobnej szlachty (np. Bolesty w dobrach Raczki, Jabłońskie w dobrach Dowspuda itd.). Szczególnie liczne są te nazwy na Mazurach. W rewizji puszcz Wołowicza znajduje się bliższa informacja o tym, jak drobna szlachta stawała się ludnością chłopską. Około 1556 r. we włości knyszyńskiej została wieś Czarna ( dziś Milewskie) osadzona ziemianami czorniewskimi (według inwentarza z 1565 r. byli to: Milewscy, Kamińscy, Olszewscy i Rutkowscy), którzy sprzedawszy mająteczki i osiadłości swoje na Mazowszu tutaj w tej puszczy JKM osiadli i teraz mieszkając, pełnią takie powinności, jakie pełnią i inni ludzie ciągli. Nieliczna drobna szlachta i bojarzy ruscy zamieszkiwali niewiele wsi. Wśród nich byli potomkowie bojarów putnych, dlatego też ich w wsie głównie skupiają się koło grodów. Koło Bielska – Hryniewicze, Bańki i Slki koło Brańska – Kiersnowo, Poletyły i Szumki koło Drohiczyna – Putkowice i Tąkiele, koło Suraża – Chodory – Szerenosy, Zimnochy, Borowskie Makary, Kościany, Ostasze i Horodniany, koło Mielnika – Moszczona. Wsie położone koło Narwi – Ancuty, Rohozy i Żywkowo łączą się prawdopodobnie z nie znanym nam grodem w Narwi, po którym pozostało grodzisko Kuraszewo.
Trzy główne grupy: drobna szlachta mazowiecka, chłopi polscy i chłopi ruscy zajmowały całe obszary z wyraźną przewagą jednej z tych grup. Były jednak wsie, w których mieszkała obok siebie drobna szlachta i chłopi (wsie w starostwie tykocińskim), były również spore tereny, na których zamieszkiwała ludność chłopska różnorodnego pochodzenia (okolice Tykocina, Knyszyna, Goniądza, Rajgrodu). Bywało również, że w jednej wsi mieszkała drobna szlachta, obok w sąsiedniej wyłącznie chłopi, a w następnej znów drobna szlachta.

4. Rodzaje osad

Ta różnorodność społeczna osadników i własności feudalnej powodowała powstanie różnorodnych typów form osadniczych. Wyróżniamy na interesującym nas terenie:
1) Duże, zwarte wsie chłopskie w formie ulicówek w dobrach królewskich i w niektórych dobrach szlacheckich, w których została przeprowadzona pomiara włóczna, a więc dotyczy to zarówno wsi na starych terenach, gdzie dokonywano komasacji drobnych osad, jak i na terenach świeżo skolonizowanych.
2) Małe wsie chłopskie należące do średniej szlachty, czasami w połączeniu z folwarczkiem szlacheckim.
3) Wsie drobnoszlacheckie parodomowe lub wielodomowe (ulicówki, bezładne przysiółki), skupiające się na terenach drobnej szlachty mazowieckiej.
4) Osady folwarczne, złożone z dworów, domów czeladzi, zabudowań gospodarczych i domów ogrodników folwarcznych. Były nimi ośrodki dóbr prywatnych, klucze dóbr królewskich, folwarki bogatych wójtów w dobrach królewskich, folwarki i osady plebańskie, czasami szpitalne. Najczęściej dwór z zabudowaniami folwarcznymi stanowił osobną osadę z wydzielonymi gruntami. Miał on często własną nazwę. Folwarki młodsze i szlachty jednowioskowej były połączone z wsiami chłopskimi i miały grunta w szachownicy.
5) Osady młyńskie, rolnicze i puszczańskie.
Od tych pięciu zasadniczych form bywały odchylenia, np. gdy osada folwarczna znajdowała się we wsi chłopskiej (najczęściej występowało to wśród wsi średniej szlachty), lub gdy pół wsi stanowiło zwartą wieś chłopską, a druga połowa była rozsypana w przysiółki drobnoszlacheckie.
Do dziś dnia wiele z wsi zachowało Swój stary kształt i układ gruntów. Tylko tam, gdzie została dokonana komasacja gruntów i nastąpiło tzw. rozkolonizowanie, czyli rozsypanie wsi w osady jednodomowe, dawna wieś i układ gruntów bezpowrotnie zaginęły.

5. Uwagi końcowe

Ten dość długi referat tylko pobieżnie poruszył kilka problemów z dziejów osadnictwa ziem Wschodniego Mazowsza, Podlasia i południowej Jaćwieży, tworzących geograficzną całość pogranicza polsko – rusko – litewskiego. Ograniczając się tylko do ustalenia czasu, zasięgu i terenów rozwoju osadnictwa, do stwierdzenia, jakie grupy etniczne i społeczne brały udział w kolonizacji, możemy już wysnuć pewne wnioski. W interesującym nas okresie osadnictwo zaczęło utrwalać się na stałe. Zaczęto od starych grodów mazowieckich, ruskich i pojaćwieskich i zasiedlono największą część badanego przez nas regionu. Zlikwidowano w znacznym stopniu pustki graniczne między Mazowszem, Rusią i Litwą. Szeroki pas puszcz, oddzielających Koronę od Litwy, bardzo się zmniejszył. W tym czasie powstała również większość miast. Wyróżniało się 5 kierunków osadniczych: mazowiecki, ruski znad Bugu, ruski znad Niemna i jego dopływów, ruski spod Wołkowyska oraz litewski. Osadnictwo pruskie i jaćwieskie, które dało kiedyś pewną ilość uciekinierów z Prus i Jaćwieży, było już wtedy nieaktualne. Przebieg granic politycznych nie miał decydującego wpływu na strukturę etniczną i społeczną nowego osadnictwa. Jednak utrzymanie Podlasia i ziem goniądzkiej i rajgrodzkiej przy W. Księstwie Litewskim niewątpliwie z czasem zatrzymało napływ polskiej drobnej szlachty z Mazowsza. Wielcy książęta litewscy stopniowo zaczęli zasiedlać pustki ruską ludnością chłopską. Z kolei pruska granica zmieniła charakter przechodzącego przez nią osadnictwa drobnoszlacheckiego w chłopskie. Żadna z granic nie stanowiła granicy etnicznej, nie była nią ani granica z państwem pruskim, ani granica z W. Księstwem Litewskim.
Cechą charakterystyczną interesującego nas okresu jest największy rozwój osadnictwa drobnoszlacheckiego. Jest to wprawdzie również okres, w którym ruska ludność chłopska zajęła spory pas ziem pogranicza, ulegając na niektórych terenach polonizacji (np. Staś Kolenkiewicz, Wojtek Waśkiewicz), ale tylko w tym okresie rozwijało się osadnictwo drobnoszlacheckie. Również jedynie tylko w tym okresie osiedliła się pewna ilość przybyłej z bardzo daleka ludności litewskiej. W tym okresie wytworzyła się zasadnicza struktura własności feudalnej tego
terenu. Obok własności królewskiej występuje wielka własność feudalna z nadań panującego, trochę średniej i bardzo dużo drobnoszlacheckiej. W tym okresie utrwaliło się również na dłuższy czas rozmieszczenie geograficzne podziałów własnościowych i społecznych. Dopiero druga połowa XVII w. i wiek XVIII przynoszą pewne cofnięcie się własności drobnoszlacheckiej na rzecz średniej. Większych i istotnych zmian już nie będzie. Nowe latyfundia też nie powstaną. Własność drobnoszlachecka występowała częściowo na terenach starego osadnictwa, częściowo zaś na terenach nowego. Dobra królewskie i prawie wszystkie magnackie rozwinęły się na terenach nowego osadnictwa. Nawet dobra królewskie czy latyfundia, których ośrodki były stare, rozwinęły się tylko tam, gdzie były tereny kolonizacji. Własność średnia nad Bugiem zajmowała tereny starego osadnictwa, w innych miejscach nowego. Chyba wszędzie pochodziła ona z nowych nadań, czy to książąt mazowieckich, czy to wielkich książąt litewskich. Brak jest wiadomości o starszej własności średniej i wielkiej. Można tylko przypuszczać, że istniała ona w dobrach nad Bugiem. Wszystkie formy własności brały udział w kolonizacji, z tym że w pierwszym etapie silniejszy udział miała drobna własność, a w drugim – wielka i średnia. Wytworzone wówczas układy gruntów i kształtów wsi przetrwały do uwłaszczenia, a nawet w wielu wsiach aż do naszych czasów. Omawiany przez nas okres to czas) w którym na kilka wieków ukształtowało się terytorialne, widoczne również w kształtach osad rozmieszczenie podziałów etniczno – społecznych, z zachodzącym na siebie i przemieszanym w części ze sobą podziałem między polską drobną szlachtę od zachodu i ruską ludność chłopską od wschodu. Mimo, iż w połowie XVII w. na niektórych terenach była pewna przerwa w osadnictwie, która przyniosła tam wymianę całej ludności, podział ten utrzymał się i właściwie dopiero dziś ulega zasadniczym przemianom, prowadzącym przez likwidację widocznych, starych przegród do stworzenia jednolitego społeczeństwa.