Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r., cz. 1
Według badaczy nazwiska pojawiły się na Podlasiu dopiero w XVIII w., ale stabilizacja nastąpiła dopiero w XIX w. Proces ich powstawania rozpoczął się jednak już wcześniej, w XVI w.
Początkowo to, jak nazywano ludzi, zależało od lokalnej tradycji i często funkcjonowały różne formy nazwisk. Ich źródłem stały się przezwiska – jak przezywano kogoś we wsi, tak go później zapisywano.
Jakie nazwiska funkcjonowały w drugiej połowie XVIII wieku, pokażemy na przykładzie zachowanych ksiąg metrykalnych parafii we wsi Czyże. Ze względu na bogactwo materiału wybrano metrykę urodzeń z 1770 roku. Ponieważ wpisy w niej zostały sporządzone w języku polskim, przykłady z dawnych ksiąg cerkiewnych zostaną przedstawione w formie zapisanej przez ówczesnego proboszcza parafii.
W parafii Czyże, jak i na całym Podlasiu, nazwiska tworzone były najczęściej od przezwisk w formach gwarowych. Początkowo nie były one dziedziczone, ale z czasem zaczęły być przekazywane potomkom.
Najpopularniejsze były nazwiska patronimiczne, czyli utworzone od imienia ojca. Świadczy to o tym, że najważniejsze dla podlaskich chłopów były rodzina i pokrewieństwo.
Pisząc po polsku, proboszcz najczęściej zachowywał podstawę, czyli imię w jego lokalnej formie gwarowej, np. Kondrat – Kondratiuk, Harasim – Harasimiuk, Hawryło – Hawryluk. Dopiero później nazwiska te zostały przerobione (zrusyfikowane i spolonizowane) i dziś często mamy do czynienia z następującymi oficjalnymi wariantami tych nazwisk: Kondraciuk, Gierasimiuk, Gawryluk. W dawnych metrykach parafii w Czyżach nie udało się odnotować form Gierasimiuk ani Gawryluk. To dowód na to, że formy te są sztuczne i wtórne.
Zdarzało się, że proboszcz polonizował nazwiska – choć w miejscowej gwarze imię Stefan to Stepan, pojawia się spolonizowana forma nazwiska – Stefaniuk. Obecnie na badanym terenie funkcjonuje tylko wariant Stepaniuk.
Oto przykłady nazwisk z 1770 roku. Najpierw podany jest wariant nazwiska zapisany w metrykach, następnie gwarowa forma imienna, od której prawdopodobnie powstało nazwisko, następnie wariant imienia w języku literackim polskim i ukraińskim:
Aleksiuk – dial. Aleksiej – pol. Aleksy, ukr. Олексій
Andrusiuk – dial. Andruś – pol. Andrzej, ukr. Андрій
Antoniuk – dial. Antoni, Antonij – pol. Antoni, ukr. Антоній
Artyszuk – dial. Artysz – pol. Artemiusz, Artemon, ukr. Артемій, Артемон
Barwusik – dial. Barwuś – pol. Barbar, ukr. Варвар
Daniluk – dial. Daniło – pol. Daniel, ukr. Данило
Dawidiuk – dial. Dawid – pol. Dawid, ukr. Давид
Demianiuk – dial. Demjan – pol. Damian, ukr. Дем’ян
Elifteruk – dial. Elifter – pol. Eleuteriusz, ukr. Елевтерій
Firs – dial. Firs – pol. Tyrs, ukr. Фірс
Franczuk – dial. Franko – pol. Franciszek, ukr. Франциск
Haluk – dial. Hal – pol. Alecjusz, Galaktion, ukr. Алетій, Галактіон
Harasimiuk – dial. Harasim – pol. Gerazym, ukr. Гарасим
Hawryluk – dial. Hawryło – pol. Gabriel, ukr. Гаврило
Hordyiuk – dial. Hordiej – pol. Gordiusz, ukr. Гордій
Iwanuszko – dial. Iwan, Iwanuszko – pol. Jan, ukr. Іван
Jartyszuk – dial. Jartysz – pol. Artemiusz, Artemon, ukr. Артемій, Артемон
Karpiuk – dial. Karp – pol. Karp, ukr. Карп
Kasporuk – dial. Kaspor – pol. Kacper, ukr. Каспер, Каспар
Klimiuk – dial. Klim – pol. Klemens, ukr. Климентій
Kosko – dial. Kosko, Kośko – pol. Kosma, ukr. Кузьма
Kowbus – możliwe pochodzenie od formy dial. Kowbus, Kowbuś – pol. Jakub, ukr. Яків
Jakoniuk – dial. Jakon/Jakuon – pol. Hiacynt, ukr. Акімфій, Якінф
Janczuk – dial. Janko – pol. Jan, ukr. Іван
Jaroszuk – dial. Jarosz – pol. Hieronim, Hieroteusz lub Jarosław, ukr. Єронім, Єрофій, Ярослав
Kindiuk – dial. Kindia, Kindej – pol. Kindej, ukr. Кіндей (Кінд)
Kiryluk – dial. Kiryło – pol. Cyryl, ukr. Кирило
Kondratiuk, Kondracki – dial. Kondrat/Kuondrat – pol. Kodrat, ukr. Кіндрат
Kononowicz – dial. Konon – pol. Konon, ukr. Конон
Kononczuk – dial. Kononko – pol. Konon, ukr. Конон
Korniluk – dial. Korniło – pol. Korneliusz, ukr. Корнило
Leszuk – dial. Lesz – pol. Aleksander, Aleksy, ukr. Олександр, Олексій
Lewczuk – dial. Lewko – pol. Lew, ukr. Лев, Левко
Lewocik – dial. Lewoć – pol. Leukiusz, ukr. Лев
Lewonczuk – dial. Lewonko, Lewońko – pol. Leon, Leoncjusz, Leonidas, ukr. Лев, Леонтій, Леонід
Lewoniuk – dial. Lewon, Lewoń/Lewuoń – pol. Leon, Leoncjusz, Leonidas, ukr. Лев, Леонтій, Леонід
Łukaszuk – dial. Łukasz – pol. Łukasz, ukr. Лука, Лукаш
Łukianiuk – dial. Łukian – pol. Lucjan, ukr. Лук’ян
Cdn.
Na foto:
Ołtarz nieistniejącej cerkwi w Czyżach
Stronice metryki z 1770 roku
************************************
Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.