Kategoria: instytut

W obecnej parafii prawosławnej Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Czyżach zachowały się metryki urodzeń, ślubów i zgonów pochodzące z pierwszych dziesięcioleci XVIII wieku z ówczesnej czyżowskiej parafii unickiej. Niestety, brakuje metryk z pierwszych lat stulecia. Pojedyncze zapisy dotyczące urodzeń i ślubów pochodzą z lat 1717, 1719, 1722, 1723, 1725, 1726 i 1727, trochę dokładniejsze – z lat 1728 i 1729, jednak także one nie są pełne, a wiele zapisów pozostaje nieczytelnych.

Metryki z lat późniejszych, poczynając od 1730 roku, zachowały się w stanie bardzo dobrym, najczęściej  całościowym. Dlatego też zawierają one ciekawy i bogaty materiał, jeśli chodzi o tradycję imienniczą miejscowej ludności, posługującej się lokalną archaiczną gwarą ukraińską.

Zapisy w metrykach zostały sporządzone w języku polskim, zgodnie z zasadami ówczesnego języka polskiego, jednak wiele form duchowny zapisał zgodnie w miejscową wymową gwarową, np. Lewko, Simon, Panas, Raina, Jaroma, Ławrenti.

Na podstawie metryk można sporządzić listę przydomków rodowych / nazwisk, które były charakterystyczne w danym okresie dla poszczególnych wsi należących do parafii.

W  tym artykule zostaną przedstawione nazwiska z jednej wsi – Zbucz. Są to różnorodne formy: patronimiczne (odojcowskie), odapelatywne, a więc utworzone od nazw pospolitych, formy odmiejscowe i inne. Co ciekawe, wiele z tych nazwisk jest popularnych do dziś wśród mieszkańców Zbucza (np. Magruk czy Zabrodzki).

Wybrano nazwiska z najstarszych metryk, a więc ze szczątkowych z lat 1717-1729 i pełniejszych z lat 1730-1733. Dzięki temu można zobaczyć, jakie formy rodowe / nazwiska funkcjonowały ponad 300 lat temu.

Sama wieś Zbucz zarówno w XVIII w., jak i obecnie należy do parafii Czyże. W metrykach nazwa wsi jest zapisywania dwojako – Zbucz, ale często w tych starszych księgach pojawia się forma Bucz (Z Bucza).

Oto nazwiska z metryk urodzeń oraz szczątkowych metryk ślubów z lat 1717-1733 we wsi Zbucz. Wybrano przydomki rodowe / nazwiska rodziców chrzczonych dzieci, niekiedy tych kumów, przy których duchowny zapisał nazwę wsi pochodzenia. Na początku zostanie podana forma / formy występujące w metrykach, niekiedy prawdopodobna etymologia, następnie w nawiasie – przykłady z metryk.

Artemijuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Artemij (pol. Artemiusz, ukr. Артемій) (Romana y Doroty Artemijukow)

Baranczuk – od apelatywu „baran” (Prokopa y Praxedy Baranczukow)

Bruciuk – od apelatywu „bruk” (Hryhora Theodory Bruciukow)

Harasimiuk, Harasimjuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Harasim (pol. Gerazym, ukr. Гарасим) (Dawida y Anny Harasimiukow, Iwana y Maryi Harasimjukow

Hryć – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Hryć (pol. Grzegorz, ukr. Григорій, Гриць) (Leontia Maryanny Hryciukow)

Kaliszyk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Kalisz (pol. Kalistrates, ukr. Калістрат) (Wasilija Paraskiewy Kaliszykow)

Kallenik – nazwisko patronimiczne od imienia Kallenik  (pol. Kalinik, ukr. Каленик) (Maxima y Warwary Kallenikow)

Kazimirczuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Kazimirko (pol. Kazimierz, ukr. Казимир) (Chomy Eudokij Kazimirczukow)

Kozak, Kozaczuk, Kozaczko, Kozaczczuk – od etnonimu „kozak” (Iwana i Eudokimy Kozakow, Iwana Ewdokimy Kozaczukow, Semiona Theodory Kozaczkow, Stefana y Maryanny Kozaczkow, Filipa Tatianny Kozaczczukow)

Kudluk (Nauma Zinowij Kudlukow)

Lewczuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Lewko (pol. Leon, ukr. Лев, Левко) (Lewka y Katharzyny Lewczukow)

Magruk – nazwisko patronimiczne, prawdopodobnie od imienia niejasnego pocjodzenia Magryn (Jakuna Rainy Magrukow)

Makać, Makaciuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Makać (pol. Mokiusz, ukr. Мокій) (Alexia y Pelagij Makaciow, Alexija y Pelagij Makaciukow)

Markowski – nazwisko patronimiczne od imienia Marek, Marko (pol. Marek, ukr. Марко) (Hryhoryia y Zofij Markowskich)

Michalczuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Michal, Michalko (pol. Michał, ukr. Михайло) (Iwana y Ahafij Michalczukow)

Moroz – od apelatywu „moroz” – „mróz” (Jakuna y Ahafij Morozow)

Ostaszewski – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Ostasz (pol. , ukr. ) (Korniła y Barbary Ostaszewskich)

Owerczuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Owerko (pol. Abercjusz, ukr. Оверко) (Mirona y Katharzyny Owerczukow)

Petruk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Petro (pol. Piotr, ukr. Петро) (Nauma y Zinowij Petrukow, Fedora y Ahafij Petrukow)

Prystupa – od apelatywu „prystupa” (mężczyzna przystępujący na gospodarstwo żony) (Leontija y MaryiPrystupow)

Rajewski (Jakuna y Ahafiy rajewskich)

Samoyluk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Samojło (pol. Samuel, ukr. Самуїл) (Lewka y Katharzyny Samoylukow)

Stasewicz / Stasiewicz – nazwisko patronimiczne od imienia Staś (po. ukr. ) (Korniła Warwary Stasiewiczow / Stasewiczow?)

Wawryniuk – nazwisko patronimiczne od gwarowej formy imienia Wawryn (pol. Laurencjusz, Wawrzyniec, ukr. Лаврентій) (Timofeia y Eudokiy Wawryniukow)

Zabrodzki, Zabrodski, Zabrozki – nazwisko odmiejscowe, pochodzące najprawdopodobniej od formy „za brodom” (Marianna Zabrodzka, Stefana Alexandry Zabrodzkich, Archima Eudokimy Zabrodzkich, Harasima Zabrodskiego, Stefana y Alexandry Zabrodskich, Stefana Alexandry Zabrozkich)

Żdanowicz – nazwisko patronimiczne od imienia słowiańskiego Żdan (Wasilija matki Stefanidy (?) Żdanowiczow)

Żukowski (Jana Maryanny Żukowskich)

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Parafia prawosławna w Nowoberezowie obejmuje następujące miejscowości: Nowoberezowo, Borek, Chytra, Czyżyki, Dubicze Osoczne, Nowokornino, Progale, Stare Berezowo, Szostakowo i Wygoda, należące w przeważającej większości do gminy Hajnówka. Na terenie parafii funkcjonują 3 cerkwie oraz 5 kaplic, z czego aż dwie cerkwie i dwie kaplice znajdują się w samym Nowoberezowie.

Za wsią znajdują się dwa cmentarze. Starszy, zabytkowy, a także nowszy, z cerkwią pw. Przemienienia Pańskiego, z połowy XIX w. Na tym nowszym można znaleźć wiele ciekawych form imiennych, o których będzie mowa w tym artykule.

Inskrypcje na nagrobkach są wykonane najczęściej w języku rosyjskim, jednak niedoskonała znajomość tego języka sprawiła, że pojawiają się błędy (np. Вецная Пам’ять). Oprócz tego można zobaczyć wiele form charakterystycznych dla gwary ukraińskiej wsi w parafii Nowoberezowo, np. Оверко.

Dlatego też badacz imiennictwa tradycyjnego znajdzie na cmentarzu w Nowoberezowie wiele ciekawych przykładów miejscowych imion oraz nazwisk.

Ostatnio coraz częściej inskrypcje są wykonywane w języku polskim, jednak nawet wśród zapisów po polsku można znaleźć gwarowe formy imion: Jakim, Oksenia. Pojawiają się też formy zdrobniałe, np. Frosia.

Na cmentarzu w Nowoberezowie jest też co najmniej jeden napis na nagrobku w języku białoruskim.

Takie oto ciekawe formy udało się sfotografować na cmentarzu (najpierw jest forma z inskrypcji, następnie w języku polskim oraz ukraińskim):

Анфия – pol. Anfia, – ukr. Анфія

Ваврин – pol. Laurencjusz, Wawrzyniec, – ukr. Лаврентій, Лаврін

Ворфоломей – pol. Bartłomiej, – ukr. Варфоломій

Jakim – pol. Joachim, – ukr. Яким

Каленик – pol. Kalinik, – ukr. Каленик

Oksenia – pol. Ksenia, – ukr. Ксенія, Оксана

Оверко – pol. Abercjusz, – ukr. Аверкій, Оверко

Sierafima, Серафина – pol. Serafina, – ukr. Серафіма

Сидор  – pol. Izydor, – ukr. Сидор

Frosia – pol. Eufrozyna, – ukr. Єфросинія

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Przezwiska są najliczniejszymi i najbardziej różnorodnymi antroponimami. Towarzyszyły one człowiekowi od najdawniejszych czasów, a dziś wciąż występują w mówionej, potocznej odmianie języka, głównie w małych społecznościach wiejskich, ale też w środowisku uczniowskim.

Przezwiska (w lokalnej gwarze ukraińskiej: pruozwisko, po hulicznomu) do dziś są popularnym sposobem nazywania mieszkańców wsi. W artykule zostaną przedstawione przezwiska zebrane w czasie badań prowadzonych w ramach projektu Podlaskiego Instytutu Naukowego „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku” w wybranych miejscowościach czterech parafii: Czyże, Kuraszewo, Klejniki i Nowoberezowo.

Najczęściej przezwiska są używane pod nieobecność ich nosicieli ze względu na swój żartobliwo-ironiczny charakter. Niekiedy zdarzają się też przezwiska obraźliwe i nieprzyzwoite. Część przezwisk przekształca się w przydomki rodowe, które są przejmowane przez kolejne pokolenia. Wówczas tracą one swój pierwotny żartobliwy lub ironiczny charakter i są używane także obecności nosiciela.

W artykule zostaną przedstawione wybrane przezwiska, zebrane przy okazji zapisywania imion tradycyjnych funkcjonujących we wsiach czterech parafii. Temat przezwisk jest niezwykle bogaty i wciąż wymagałby dokładnego naukowego zbadania.

Oto przykładowe formy funkcjonujące na badanym terytorium.

Przezwiska utworzone od imienia

W funkcji przezwisk mogą być używane zniekształcone imiona, a także ich formy zdrobniałe.

Przykładami form zdrobniałych, żartobliwych są np.:

Kławdiejka – od gwarowej formy Kławdia, pol. Klaudia, ukr. Клавдя

Lubszta – od gwarowej formy Luba, pol. Luba, ukr. Люба

Warożka – od gwarowej formy Warka, zdrobnienie od Warwara, pol. Barbara, ukr. Варвара

Niekiedy przezwiska jedynie nawiązują do imion nosicieli, np.:

Mieseć – przezwisko mężczyzny o rzadkim imieniu Awgust, pol. Augustyn, ukr. Августин (skojarzenie z miesiącem ros. август – sierpień)

Przezwisko utworzone od miejscowości/miejsca pochodzenia

Hornoweć – przezwisko mężczyzny pochodzącego z Hornowa koło Siemiatycz

Knoroz – przezwisko mężczyzny pochodzącego ze wsi Knorozy

Polowyj – przezwisko mężczyzny, którego przodkowie mieszkali na kolonii („na polu”)

Rakołupka – przezwisko kobiety pochodzącej ze wsi Rakowicze

Szlachcic – przezwisko mężczyzny pochodzącego ze wsi szlacheckiej; Szlachcianka – przezwisko żony owego mężczyzny

Przezwiska pochodzące od miejscowości/miejsca pochodzenia często mają neutralny charakter i przechodzą na potomków, stając się przydomkami rodowymi. Jednak są też wśród nich takie, które mają żartobliwy charakter (np. Rakołupka).

Przezwiska od etnonimów

Ukrajinciowy– przezwisko, które stało się przydomkiem rodowym rodziny, w której był przodek pochodzący z Ukrainy.

Podobnie jak przezwiska pochodzące od miejscowości/miejsca pochodzenia, tak i formy pochodzące od etnonimów często mają neutralny charakter.

Przezwiska od nazw pospolitych

W badanych wsiach wciąż funkcjonuje bardzo dużo przezwisk utworzonych od nazw pospolitych. Często mieszkańcy wsi mają problem z wyjaśnieniem ich pochodzenia. Jako przykłady tego typu przezwisk, często utworzonych od słów gwarowych, można podać:

Cukor – pol. cukier, ukr. цукор

Machorka – pol. machorka, ukr. махорка

Medwied’ – pol. niedźwiedź, ukr. ведмідь (dawniej: медвідь)

Pereć – pol. pieprz, ukr. перець

Roza – pol. róża, ukr. троянда, рожа, роза

Zaworonok – pol. skowronek, ukr. жайворонок

Przezwiska od wyglądu zewnętrznego

Wygląd zewnętrzny często staje się motywacją do utworzenia przezwisk. Jeśli więc ktoś jest łysy, to we wsi nazywają go np. Łysy Iwan, ktoś piegowaty – Rabyj, pol. piegowaty, ukr. рябий. Mężczyzna z porowatą cerą to od nazwy narzędzia – Raszpel, Raszpluk.

Przezwiska od cech charakteru

Podobnie jak wygląd zewnętrzny, tak też i cechy charakteru mogą stać się motywacją do utworzenia przezwisk, często też obraźliwych i wulgarnych. Jeśli ktoś jest bojaźliwy, przezywają go Zajeć – pol. zając, ukr. заєць, uparty – Kozioł – pol. kozioł, ukr. козел іtd.

Przezwiska od zdarzeń jednorazowych

Ciekawą grupę stanowią przezwiska, które powstały od zdarzeń jednorazowych, np. od źle wymówionego gwarowego borszcz, pol. barszcz, ukr. борщ – powstało przezwisko Boszcz – nadane mężczyźnie, który powiedział, gdy matka ugotowała barszcz: ale hoży boszcz.

To tylko niektóre przezwiska funkcjonujące w badanych wsiach. Często odzwierciedlają one najbardziej charakterystyczne dla danej wsi cechy fonetyczne i leksykalne. Tym samym jest to doskonały materiał nie tylko dla badaczy antroponimii, ale też dla dialektologów.

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Kontynuujemy spis nazwisk / form rodowych z Kuraszewa (obecnie w gminie Czyże w powiecie hajnowskim), występujących w metrykach narodzin parafii Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy w Czyżach – od 1728 do końca 1739 roku.

Pierwsza część jest dostępna pod linkiem:

Nazwiska w Kuraszewie w latach 1728-1737

Przypomnijmy, że zapisy w analizowanych metrykach były sporządzone w języku polskim zgodnie z zasadami ówczesnej ortografii.

W artykułach podano jedynie nazwiska rodziców z Kuraszewa, którym we wspomnianym 20-leciu urodziły się dzieci i którzy ich ochrzcili w unickiej parafii Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy w Czyżach.

Na początku zostanie podana forma nazwiska z metryki, następnie forma, od której mogło powstać nazwisko (najczęściej to gwarowa forma imienia), dalej – literacki wariant ukraiński oraz tłumaczenie na język polski.

Oto kontynuacja spisu nazwisk, które były popularne we wsi Kuraszewo w pierwszej połowie XVIII wieku:

Kaliszuk – od gw. Kalisz – ukr. Калістрат – pol. Kalistrates

Kąstantiuk – możliwe od pol. Konstanty – ukr. Костянтин – pol. Konstanty

Kiryluk – od gw. Kiryło – ukr. Кирило – pol. Cyryl

Kliszcz – możliwe od gw. klieszcz – ukr. кліщ – pol. kleszcz

Kosko – od gw. Kosko – ukr. Кузьма – pol. Kosma

Koszczuk / Kuszczuk / Kuzczuk – od gw. Koszko / Kuszko – ukr. Кузьма – pol. Kosma

Łatko – możliwe od łatka – ukr. латка – pol. łatka

Łukianiuk – od gw. Łukian – ukr. Лук’ян – pol. Lucjan

Maciuk / Maciuka – od gw. Mać / Maciuk – ukr. Матвій – pol. Maciej, Mateusz

Naumczuk – od gw. Naum / Naumko – ukr. Наум – pol. Nahum

Ontropiuk – od gw. Ontrop – ukr. Євтропій – pol. Eutropiusz

Pawluczko / Pawluczyk – od gw. Pawluk – ukr. Павло – pol. Paweł

Rusaczyk / Rusak / Rusaczuk – możliwe od gw. rusy – ukr. русий – pol. blondyn, jasnowłosy

Samociuk – od gw. Samoć – ukr. Самуїл – pol. Samuel

Samoyluk – od gw. Samojło – ukr. Самуїл – pol. Samuel

Timoszuk / Tymoszuk – od gw. Timosz – ukr. Тимофій – pol. Tymoteusz

Werszko / Werzszko – od gw. Werszko – ukr. Єремія lub Варахісій – pol. Jeremiasz lub Barachizjusz

Zminka / Zminko – możliwe od gw. żmieńka – ukr. жменька – pol. mała garść

Z zachowanych zapisów wynika, że najczęściej występującymi nazwiskami mieszkańców Kuraszewa między 1728 a 1737 rokiem były formy: Timoszuk (raz w wersji Tymoszuk), Naumczuk, Jurczuk, Czornak i Rusak.

Ogółem w latach 1728-1737 w Kuraszewie zanotowano 27 różnych nazwisk (wraz z ich formami), w przeważającej większości – patronimicznych (odojcowskich). To nazwiska jedynie rodziców dzieci ze wsi Kuraszewo ochrzczonych w tych latach w parafii Czyże.

Niestety, metryki z lat 1728-1729 zachowały się jedynie w formie szczątkowej. Metryki, poczynając od roku 1730, zachowały się praktycznie w całości, co daje bardziej wiarygodny obraz tradycji imienniczej. Dlatego też analiza materiału z tych lat pokazuje, jakie nazwiska / przydomki rodowe nosili najczęściej mieszkańcy przeanalizowanej wsi Kuraszewo.

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Kuraszewo to wieś w gminie Czyże w powiecie hajnowskim. Obecnie jest ona siedzibą prawosławnej parafii św. Antoniego Pieczerskiego, obejmującej tylko dwie miejscowości – Kuraszewo i Wólkę. Należą do niej dwie świątynie: parafialna cerkiew św. Antoniego Pieczerskiego w Kuraszewie oraz filialna kaplica Świętych Braci Machabeuszy między Kuraszewem a Ladami.

Samodzielna parafia w Kuraszewie powstała w 1897 roku. Wcześniej wieś należała do parafii Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy w Czyżach, stąd też wiedzę o tradycji imienniczej tej wsi można czerpać z bardzo dobrze zachowanych metryk urodzeń, ślubów i zgonów parafii czyżowskiej z XVIII i XIX w.

Przedmiotem analizy będą nazwiska / formy rodowe występujące w metrykach narodzin. Został wybrany okres dzisięciu lat – od 1728 roku do końca 1739 roku.

Metryki z lat 1728-1729 zachowały się jedynie w formie szczątkowej. Metryki, poczynając od roku 1730, są w bardzo dobrym stanie i zachowały się praktycznie w całości, co umożliwia dokładniejszą i bardziej wiarygodną analizę materiału związanego z imionami i nazwiskami.

Zapisy w metryce chrztu były sporządzane po polsku zgodnie z zasadami ówczesnej ortografii, najczęściej według następującego wzoru:

z Kuraszewa wsi: Illuſtrowane S: Krzstem dziecie na imie Melanya z Utsciwych Oyca Moyseia Samociuka, z Matki Marianny, utsciwy kum Jeremiaſz Kondrociuk, kuma Marciza Matfieycza

Inny przykład:

z Kuraszewa: Ochrzciłem Syna imieniem Axętyiego z V.V. Rodzicow Korniła y Tatianny Rusakow Kum V. Stefan Naumjuk Kuma V. Katharzyna Hryhorczaia

Przedmiotem analizy w artykule będą jedynie nazwiska rodziców chrzczonego dziecka ze wsi Kuraszewo z lat 1728-1737.

Obecnie w Kuraszewie są popularne głównie nazwiska patronimiczne (odojcowskie), takie jak np. Artemiuk, Dmitruk, Gierasimiuk, Grygoruk, Jańczuk, Kiryluk, Oniszczuk, Wasiluk i inne. Na początku XVIII w. również dominowały formy nazwisk utworzone od miejscowej gwarowej formy imienia ojca (niekiedy też od zdrobnień i form zakończonych na -ko, np. Jurko – Jurczuk), jednak proces stabilizacji nazwisk nie był jeszcze w tym czasie ukończony, dlatego też często funkcjonowały różne formy nazwiska tej samej osoby, np. Timoszuk / Tymoszuk.

Jakie nazwiska były popularne we wsi Kuraszewo w pierwszej połowie XVIII wieku?

Z zachowanych zapisów wynika, że najczęściej występującym nazwiskami mieszkańców Kuraszewa między 1728 a 1737 rokiem były formy: Timoszuk (raz w wersji Tymoszuk), Naumczuk, Jurczuk, Czornak i Rusak.

Podajemy zestaw nazwisk rodziców chrzczonych dzieci ze wsi Kuraszewo występujących w metrykach chrztu parafii w Czyżach w latach 1728-1737. Jeżeli chodzi o etymologię, to najłatwiejsze zadanie z określeniem pochodzenia dotyczy nazwisk odojcowskich. Gorzej jest z nazwiskami odapelatywnymi, które mogły powstać od różnorodnych przezwisk nadawanych mieszkańcom wsi (czy np. nazwisko Czornak nadano komuś, kto miał ciemne włosy lub karnację, a Rusak – komuś, kto miał jasne włosy?).

Na początku zostanie podana forma nazwiska z metryki, następnie forma, od której mogło powstać nazwisko, dalej – literacki wariant ukraiński oraz tłumaczenie na język polski.

Andryjuk – gw. Andryj – ukr. Андрій – pol. Andrzej

Artyszewski – gw. Artysz – ukr. Артем, Артемон – pol. Artemiusz, Artemon

Beneszuk – gw. Benesz – ukr. Бенедикт – pol. Benedykt

Błazczuk – gw. Błażko – ukr. Власій, Улас – pol. Błażej

Czornak – gw. czorny? – ukr. чорний – pol. czarny

Heluk / Hiluk – gw. Chil? – ukr. Филимон, Філон, Панфіл – pol. Filemon, Filon, Pamfil

Hładczuk, Hładko – gw. hładki? – ukr. гладкий – pol. gładki, zdrowy

Jorczuk, Jurczuk – gw. Jurko – ukr. . Юрій / Юрко – pol. Jerzy

Juszko – gw. Juszko – ukr. Євтим, Юхим – pol. Eutymiusz, Just

cd. za trzy tygodnie

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

51 lat temu, 19 września 1972 roku, zmarł Andrij Nimyj, postać ważna dla narodzin i rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego na Podlasiu w latach powojennych, także osoba zasłużona dla Kleszczel – miasteczka, które w tym roku obchodzi jubileusz 500-lecia nadania praw miejskich.

Andrij Nimyj (1900–1972) był działaczem społecznym i kulturalnym, organizatorem koła Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Kleszczelach w latach 50. i 70. XX w., organizatorem amatorskiego koła dramatycznego w miasteczku, biblioteki i innych przejawów zorganizowanego życia ukraińskiego.

Urodził się 21 października 1900 roku we wsi Masiwci, obecnie w Ukrainie, w obwodzie chmielnickim. Ten rodowity Ukrainiec, były Kozak Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, swoją drogę życiową związał z Kleszczelami, gdzie dbał o rozwój ukraińskiego życia społeczno-kulturalnego. Dzięki niemu w 1957 roku w miasteczku udało się zorganizować jedyne w czasach PRL koło Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego na Podlasiu. O działalności tego koła można przeczytać na naszej stronie internetowej:

65 lat temu powstało koło UTSK w Kleszczelach

O postaci Andrija Nimego i życiu kulturalnym Kleszczel w latach 60. i 70. XX w. można przeczytać w artykule opublikowanym w Ukraińskim Piśmie Podlasia „Nad Buhom i Narwoju” (nr 2/1993), „Entuzjasta z Kleszczel” autorstwa Iryny Bohun (1920-2012).

Autorka poddała analizie zachowane listy Andrija Nimego do Mykoły Derewianki, które obejmują okres od kwietnia 1963 do marca 1972 roku, z przerwą od X 1966 do III 1968 (mogły zaginąć). W artykule pisze o Nimym:

„Na tle jego korespondencji z M. Derewianką rysuje się postać prawdziwego działacza”.

„Andrij Nimyj należał do wymierającego już gatunku działaczy społecznych, które wszystkie swoje myśli i marzenia poświęcają pracy na rzecz swojego środowiska, wielokrotnie kosztem własnej kariery, a nawet życia rodzinnego”.

Artykuł jest dostępny na stronie internetowej „Nad Buhom i Narwoju”:

Ентузіаст з Кліщель – Андрій Німий

Andrij Nimyj zmarł 19 września 1972 roku i został pochowany na cmentarzu prawosławnym w Kleszczelach. Niestety, grób działacza od jakiegoś czasu nie istnieje. Utrwalił się na fotografiach Jurija Hawryluka.

Ludmiła ŁABOWICZ

W naszym poprzednim artykule przedstawiono ciekawsze formy imienne z sufiksem -ko zapisane we wsiach czterech parafii Podlasia w ramach projektu „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP

Kontynuujemy temat na bazie badań terenowych. Imiona zapisano od najstarszych mieszkańców wsi w badanych parafiach Czyże, Nowoberezowo, Kuraszewo i Klejniki.

Formy imienne z przyrostkiem -ko mają charakter deminutywów, czyli zdrobnień. Pomimo tego używano ich nie tylko w odniesieniu do małych chłopców, ale nawet wtedy, gdy mówiono o starszych mężczyznach. W XX wieku sufiks -ko stopniowo zaczęto wykorzystywać przy tworzeniu zdrobniałych form imion, przeważnie dzieci:

Ondr’yej – Ondr’yejko

Maks’im – Maks’imko

Zdarzyło się, że ten przyrostek był dodawany do rosyjskich wariantów imion, które spopularyzowały się na Podlasiu po bieżeństwie.

Sciopa – Sc’iopko

Co ciekawe, we wsiach parafii w większości deminutywne formy imienne na -ko przejmowały akcent słów bazowych i akcent pada w nich na rdzeń, np.:

Zień – Z’ieńko

Obr’am – Obr’amko

On’isij – On’iśko

Wyjątek stanowią imiona:

Wasil, Wasia – Waśk’o

Hryć – Hryćk’o (ale też Hr’yćko).

Do dziś można zapisać dużo form imiennych z przyrostkiem -ko, czego przykładem są prowadzone badania. Jednak formy te powoli a, podobnie jak wiele tradycyjnych imion, np. Tiszko – ukr. Тихон, pol. Tychon – Tisz

Pamięć o niektórych imionach została zachowana w nazwach rodowych, które nadal są popularne na badanym terytorium:

Kononko – Kon’onkowy

Laszko – Laszk’owy

Inne formy zachowały się w formach nazwisk, które są popularne na Podlasiu:

Hryćko – Grycko, Gryćko

Lewko – Lewczuk

Nazarko – Nazarko

Owerko – Owerczuk

Ostapko – Ostapczuk

Paszko – Paszczuk

Sacharko – Sacharczuk

Sidorko – Sidorczuk

Tiszko – Tyszko

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Dokładnie 230 lat temu – 2 września 1793 roku w Bielsku – urodził się prawnik i historyk Józef Jaroszewicz. Przyszedł on na świat w rzymskokatolickiej rodzinie szlacheckiej urzędnika miejskiego Benedykta. Wykształcenie wyższe zdobył na Uniwersytecie Wileńskim, które ukończył w 1815 roku, uzyskując tytuł magistra prawa. Pracował jako nauczyciel w Liceum Krzemienieckim, gdzie był wykładowcą prawa rzymskiego i polsko-litewskiego. Następnie pracował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wileńskiego jako wykładowca prawa miejscowego. W 1827 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w roku następnym profesora zwyczajnego. Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 powrócił do Bielska, gdzie intensywnie zajmował się badaniami historycznymi.

Głównym dziełem Józefa Jaroszewicza jest historia „Litwy”, czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego („Obraz Litwy pod względem jej oświaty i cywilizacyi od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku” w 3 częściach Wilno 1844 i 1845), w którym dużo uwagi poświęcił ojczystemu Podlasiu. Ponadto opublikował szereg artykułów w czasopismach polskich i rosyjskich na temat historii regionu i kultury ludowej ukraińskich mieszkańców powiatu bielskiego.

Jak pisał o nim ukraiński historyk z Podlasia Jerzy Hawryluk, twórczość Jaroszewicza miała związek z przeszłością i kulturą rodzinnego Podlasia: „Po likwidacji uczelni naukowiec wrócił do Bielska, gdzie kontynuował zainteresowania przeszłością, w wyniku czego pojawiły się pierwsze artykuły historyczne o Bielsku i Drohiczynie – miejscu koronacji Daniela Romanowicza. Interesował się także etnografią, publikując kilka artykułów na temat ukraińskiego folkloru Podlasia oraz badania statystyczne etnograficzne powiatu bielskiego. Charakteryzując „plemienny” skład ludności, uczony twierdził, że wszyscy miejscowi Rusini, z bardzo nielicznymi wyjątkami, są wyznania greckiego, a ich język jest najściślej spokrewniony z językiem mieszkańców Wołynia”.

Interesujące artykuły dotyczące obyczajów ludności ukraińskojęzycznej Podlasia, autorstwa Józefa Jaroszewicza, można przeczytać zwłaszcza w książce „Ruś Podlaska. Podlasie w opisach romantyków, wyboru dokonał i opracował Jerzy Hawryluk, Bielsk 1995). Znalazły się tam trzy artykuły badacza: „Wiadomość o Kupalnicach na Podlasiu”, „Soboty pominalne”, „Powiat bielski”.

Józef Jaroszewicz zmarł 1 lutego 1860 roku w rodzinnym Bielsku.

Mija dziś 10 lat od chwili, gdy 29 sierpnia 2013 roku zmarł w Lublinie Jan Ignaciuk (1928-2013), ukraiński folklorysta, etnograf, językoznawca, poeta, publicysta, organizator ukraińskiego życia kulturalnego pochodzący z Południowego Podlasia, znany także jako autor licznych artykułów poświęconych głównie kulturze ludowej swojej Małej Ojczyzny.

Jan Ignaciuk urodził się 20 października 1928 roku we wsi Dańce w powiecie włodawskim. W 1947 roku ukończył gimnazjum we Włodawie, a w 1962 roku Technikum Ekonomiczne im. Vetterów w Lublinie. Od 1953 r. jego stałym miejscem zamieszkania stał się Lublin, gdzie pracował w Wojewódzkim Związku Spółdzielni Inwalidów, a od 1976 r. – jako kierownik Wydziału Rehabilitacji i Służby Pracy w Spółdzielni Inwalidów „Zjednoczenie”.

Oprócz pracy zawodowej Jan Ignaciuk zajmował się działalnością społeczną i kulturalną. W 1956 r. był współorganizatorem Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego na Lubelszczyźnie, w latach 1956-1957 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Zarządu Wojewódzkiego UTSK w Lublinie, w latach 1969-70 był sekretarzem, a w latach 1970-1975 – przewodniczącym koła.

Jan Ignaciuk był kierownikiem grupy estradowej „Trojanda”, w której także śpiewał. Był członkiem Towarzystwa Ukraińskiego w Lublinie, Związku Ukraińców w Polsce i Związku Ukraińców Podlasia, a także lubelskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego.

Jan Ignaciuk przez całe swoje życie zapisywał i popularyzował kulturę ludową i język swojego rodzinnego regionu, czyli Południowego Podlasia. Przez ponad pół wieku utrwalił wiele pieśni, zwyczajów i obrzędów ludowych, które ukazywały się w tygodniku „Nasze Słowo”, Ukraińskim Piśmie Podlasia „Nad Buhom i Narwoju” oraz w ukraińskich kalendarzach i almanachach. Największą jego publikacją w dwumiesięczniku Ukraińców Podlasia był cykl artykułów poświęcony weselu nadbużańskiemu.

W latach 70. i 80. XX w. ukazało się siedem zbiorów pieśni ludowych zapisanych przez badacza. Wiele materiałów przekazał na Ukrainę.

Jan Ignaciuk w latach 80. XX wieku związał się z ruchem literackim środowiska ukraińskiego Podlasia. Wraz z bielskim poetą Janem Kiryziukiem był inicjatorem i redaktorem wydawanego na prawach rękopisu w Lublinie i Bielsku Podlaskim „Naszoho hołosu”, który ukazywał się w latach 1983–1988. Był to almanach literacki nieformalnego stowarzyszenia poetyckiego „Pidlaszsza”, które skupiało wokół idei ukraińskiej poetów z Chełmszczyzny i Podlasia, w tym znad Narwi i Bugu, oraz propagowało poezję ukraińską regionu. Sam Jan Ignaciuk pisał także wiersze, które publikowane były w „Naszym Słowie”, „Naszym Głosie”, „Ukraińskim Zaułku Literackim”. W swojej poezji powracał do przeszłości swoich ojczystych stron. Na prawach rękopisu ukazały się zbiory jego wierszy „Kukannia zozul” (Leimen 1985) i „Promynannia” (Lublin 1986).

Do ostatnich dni życia Jan Ignaciuk był zaangażowany w życie społeczności ukraińskiej Lublina, brał udział w wydarzeniach odbywających się w mieście i pisał na te tematy artykuły do ​​„Naszego Słowa” oraz „Nad Buhom i Narwoju”. Aktywnie korespondował z badaczami folkloru ukraińskiego zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie, przekazując materiały folklorystyczne i książki ze swojego bogatego księgozbioru.

Jan Ignaciuk dość szeroko interesował się folklorem Południowego Podlasia – zgłębiał nie tylko kulturę duchową, ale także materialną swojego regionu. Przez całe życie zebrał wiele pieśni obrzędowych i lirycznych, powiedzeń, przysłów i zagadek, badał folklor dziecięcy, interesował się ludowymi sposobami leczenia, przesądami, tradycyjnym budownictwem i strojem podlaskim. Jego liczne zapisy są dowodem na to, że choć po akcji „Wisła” na Południowym Podlasiu nie pozostało zbyt wielu Ukraińców, wciąż żyła bogata kultura ludowa.

Jan Ignaciuk to badacz folkloru podlaskiego, znany nie tylko w Polsce, ale także na Ukrainie. Wiele swoich materiałów przekazał do archiwum Instytutu Historii Sztuki, Folkloru i Etnologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. Jego zapisy są dostępne nie tylko w archiwalnych wydaniach czasopisma „Nad Buhom i Narwoju”, ale także w wydawnictwach ukraińskich. W elektronicznej bibliotece Ukraińców mieszkających poza Ukrainą (diasporiana.org.ua) znajdziemy jego dziesięć zbiorów folklorystycznych.

Oprócz materiałów etnograficznych Jan Ignaciuk zapisał także wiele tekstów językoznawczych. Na krótko przed śmiercią ukazała się jego książka „Ukraińskie gwary Południowego Podlasia”, która ukazała się w 2013 roku z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Skansenu Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia. Wstęp o autorze i jego działalności na rzecz zachowania rodzimej kultury i języka oraz o gwarach badanego obszaru napisał prof. Michał Łesiów, znany lubelski językoznawca i slawista.

Iwan Ignatiuk zmarł 29 sierpnia 2013 roku w wieku 85 lat.

Ludmiła Łabowicz

Zbierając materiał imienniczy we wsiach czterech parafii na Podlasiu w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP, udało się zapisać ciekawe gwarowe formy imion z sufiksem -ko.

W artykule zostanie przedstawiona ogólna charakterystyka tych form na bazie materiału zebranego we wsiach czterech parafii – Czyże, Nowoberezowo, Kuraszewo i Klejniki.

Warto wspomnieć, że temat imion męskich zakończonych sufiksem -ko wśród mieszkańców Podlasia nie jest w sposób dostateczny zbadany. Dotychczas zajmował się nim m.in. prof. Michał Sajewicz, który analizował formy imienne z sufiksem -ko w Kleszczelach w połowie XVI w.

Pisząc o imionach, warto wspomnieć, że już w XVI w. można mówić o ukształtowanym systemie imienniczym na Podlasiu, dość oryginalnym, gdyż nierzadko od jednego imienia tworzono wiele form, np.

ukr. Єремія, pol. Jeremiasz – Jar’oma, Jerem’iej, Werem’iej

Miejscowe formy na przestrzeni stuleci były morfologicznie i fonetycznie adaptowane do norm gwary, dlatego też nierzadko w sposób znaczący odbiegają one od form kanonicznych, np.

ukr. Ілля, pol. Eliasz – Lasz, Lis’iej, Lij’asz, Ilij’uszka

Ta fonetyczna morfologiczna różnorodność widoczna jest też dzisiaj, jednak od kilkudziesięciu lat pod wpływem mody oraz języka polskiego zanikają tradycyjne formy imienne.

Imiona chrześcijańskie były często długie, wielosylabowe i często postrzegane jako obce. W wyniku zmian fonetycznych i morfologicznych często zbliżały się one do imion słowiańskich. Proces ten polegał między innymi na skracaniu imion do form dwu- lub jednosylabowych. Krótkie formy były popularne zwłaszcza w XVI i XVII wieku, ale stopniowo wypadały one z użycia, np.

’Jurkо – ukr. Юрій, pol. Jerzy – Jur

Ich ślady często pozostawały w nazwiskach (Klimiuk, Kuczko, Ruszuk, Własiuk). (M. Sajewicz).

Na badanym terytorium w pamięci starszego pokolenia zachowała się pewna liczba takich skróconych jednosylabowych form imiennych. Były one popularne jeszcze w XX w., np.

Fim – ukr. Єфімій, Юхим, pol. Eufemiusz  

Lasz – ukr. Ілля, pol. Eliasz

Zień – ukr. Зіновій, pol. Zenon, Zenobiusz

Na Podlasiu w procesie adaptacji morfologicznej imion chrześcijańskich ważną rolę odegrał sufiks -ko. Najczęściej dodawano go do skróconych, jednosylabowych form imion chrześcijańskich. Rzadziej sufiks -ko dodawano do pełnych form imiennych.

Oto przykłady imion z sufiksem -ko (na początku zostanie podana forma z sufiksem -ko, następnie ukraiński i polski wariant imienia, a na koniec forma gwarowa, zapisana w badanych wsiach, od której utworzono imię z sufiksem -ko; 'oznacza akcent):

Dan’іłkо – ukr. Данило, pol. Daniel – Dan’iło

Hr’yćk’о – ukr. Григорій, pol. Grzegorz – Hryć

Kon’оnkо – ukr. Конон, pol. Konon –  Kon’on

L’ewko – ukr. Лев, pol. Leon – Lew

Naz’аrkо – ukr. Назар, pol. Nazariusz – Naz’ar

Ondr’yеjkо – ukr. Андрій, pol. Andrzej – Ondr’yej

On’іśkо – ukr. Онисій, pol. Onisym – On’iś

Ryh’uorkо – ukr. Григорій, pol. Grzegorz – Ryh’uor

Sach’аrkо – ukr. Захарій, pol. Zachariasz – Sach’ar

S’аwkо – ukr. Сава, pol. Saba – S’awa

Timochw’іеjkо – ukr. Тимофій, pol. Tymoteusz – Timochw’iej

T’іszkо – ukr. Тихон, pol. Tychon – Tisz

Ust’ynijkо – ukr. Устин, pol. Justyn – Ust’yn

Wal’erko – ukr. Валерій, pol. Walerian – Wal’erij

Waśk’о – ukr. Василь, pol. Bazyli – W’asia

Z’ieńkо – ukr. Зіновій, pol. Zenon, Zenobiusz – Zień

To jedynie przykłady. Temat imion z sufiksem -ko będziemy kontynuować za trzy tygodnie.

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.