Kozak – symbol tradycyjnych pieśni ludowych

Kozak jest najważniejszym bohaterem i zarazem symbolem całego folkloru ukraińskiego. Pojawia się on przede wszystkim w pieśniach historycznych i kozackich, które powstały w XV-XVI wieku wraz z pojawieniem się Kozactwa. Mając w swojej podstawie fakty historyczne (walka z turecko-tatarskimi najeźdźcami, zwycięstwa i porażki wojska kozackiego, niewola, itp.), pieśni kozackie dają przede wszystkim liryczny obraz ukraińskiego kozaka – typowego przedstawiciela Siczy Zaporoskiej.

We wsiach gminy Czyże w ramach projektu folklorystycznego nie udało się niestety zapisać typowych pieśni kozackich. Taką pieśń znajdziemy jednak na płycie „Moja matula pereborniczka” wydanej przez białoruskie Stowarzyszenie Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach w 2009 roku. Płyta zawiera pieśni pozaobrzędowe wykonywane przez zespół „Zbuczanki” ze Zbucza, archiwalne nagrania utworów instrumentalnych oraz opowieści członkiń zespołu. Wśród nagrań znalazł się utwór „Iszli lachi na try trachi”, opowiadający o śmierci kozaka w walce. Jest to pieśń wyjątkowa i charakterystyczna dla gatunku pieśni kozackich, która ma też w sobie pewne elementy pieśni historycznych XV-XVII wieku:

Iszli lachi na try trachi

A żowniery na czetyry

Tam kozaczeńka ubili

Na murawi położyli.

Wykonuje ją śpiewaczka ze Zbucza, Katarzyna Tichoniuk, pochodząca jednak ze wsi Nowiny koło Łosinki. Możliwe więc, że pieśń ta pojawiła się w repertuarze jednego z zespołów działających na terenie gminy Czyże dzięki utalentowanej śpiewaczce, pochodzącej z niedalekiej gminy Narew. Ma ona swoje liczne warianty na terytorium całej Ukrainy.

Kozak to bohater nie tylko pieśni historycznych i kozackich, ale też pieśni lirycznych, głównie o tematyce miłosnej. Utworów, w których występuje, udało się zapisać znaczną liczbę, ponieważ często jest on synonimem młodego przystojnego mężczyzny. Jako przykład można podać pieśń, zapisaną od innej utalentowanej śpiewaczki ze Zbucza – Aleksandry Kuptel – „Tam za horeju sniżok bielusieńki”. Według słów śpiewaczki jest to pieśń pochodząca ze Zbucza.

Posłuchajmy fragmentu:

Kozak pojawia się w popularnych pieśniach ukraińskich, które w licznych miejscowych wariantach były śpiewane we wsiach na Podlasiu. Jedną z nich jest utwór „Tecze ryeczka neweliczka”. Oto początkowe słowa zapisane we wsi Zbucz w miejscowej gwarze:

Tecze ryeczka neweliczka

Z wiszniowoho sadu

Klicze kozak diwczynońku

Sobie na poradu

Hej hej hej hej

Zelony ha-aj

Klicze kozak diwczynońku

Sobie na poradu.

Co ciekawe, w końcówce tej pieśni pojawia się nie młody przystojny chłopak, ale …„staryj kozak z borodoju”. Zachęcamy do posłuchania:

O innych pieśniach z gminy Czyże, w których pojawia się obraz kozaka, napiszemy kolejnym razem.

na foto: Zespół „Czyżowianie” z Czyż podczas Konkursu Piosenki Ukraińskiej „Z Pidlaśkoji krynyci”, 2021 r.

*****

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Dokumentacja i archiwizacja folkloru tradycyjnego gminy Czyże”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.