У попередній статті, де показано іменні традиції сіл на Підляшші, говорилося про прізвища, утворені від апелятивів, тобто від загальних назв. Це форми, що походять від назв професій, рис характеру та зовнішності людей, суспільних і сімейних стосунків, а також назв тварин — ссавців, птахів, комах, назв рослин і грибів, предметів побуту, частин тіла тощо. Раніше такими прізвищами називали переважно селян. Спочатку вони функціонували як прізвиська, що характеризували конкретних селян, з часом були записані місцевою адміністрацією і стали виконувати функцію прізвищ.

Представляємо тут вибрані найцікавіші форми прізвищ / родових прізвиськ, фіксованих у парафії Чижі в XVIII ст. разом з їхньою ймовірною етимологією. Напр. у випадку прізвища Didicz можна здогадатися, що отримали його представники багатого роду, та прізвище Diak – сім’я діакона.

У випадку багатьох прізвищ / родових прізвиськ, які виникли від апелятивів, важко визначити, чому в основу прізвища лягло саме таке, а не інше слово: чи в когось на прізвище Paliuszok предок був низьким, а в хтось на прізвище Dubko – високим? Чи прізвище Tołstobreszuk виникло тому, що хтось багато брехав? Таких питань значно більше.

Ось цікавіші прізвища з XVIII ст. на основі парафіяльних книг:

Bądiuk → діал. бонда – podpłomyk (placek z ciasta chlebowego pieczony w piecu przed wygaśnięciem żaru

Czykier → діал. чикір (синиця велика) – sikora bogatka

Diak → дяк – diakon

Didicz → діал. дідіч (дідич – поміщик; великий землевласник) – dziedzic

Dubko → дуб – dąb

Hoduyko → діал. годоваті (годувати) – wychowywać

Hołyszuk → голиш (вбога людина) – golec, nędzarz, hołysz

Jahodnik → діал. ягоднік (ягідник – місце, де ростуть ягоди) – jagodnik  

Jalinnik → діал. яліннік (ялинник – ялиновий ліс, гай) – las świerkowy

Kaczanko → діал. качан (стрижень капусти, який їдять сирим) – kaczan, środek kapusty

Kliszcz → діал. кліещ (кліщ) – kleszcz

Kudilko → діал. кудіелька (від слова: куделя) – kądziel

Lelakowicz → діал. лєляк (дрімлюга) – lelek

Moroz, Morozowicz → мороз – mróz

Paliuszok → діал. палюшок (малий палець) – paluszek, mały palec

Pokinsocha → діал. покінь (покинь); соха – porzuć; socha

Prystupa, Prystupiuk → діал. приступа (приймак) – mężczyzna przystępujący na gospodarstwo żony

Serediuk → діал. середні (середній), середіна (середина) → średni, środkowy

Sołomianko → солома – słoma

Tiwun → діал. тівун (тивун) – ciwun

Tołstobreszuk → діал. товсти (товстий); брехаті (брехати) – tłusty; szczekać, kłamać

Worobjuk → діал. воробіeй (горобець) – wróbel

********************

Матеріали зібрала Людмила Лабович у рамках завдання «Іменні традиції підляського села XVIII-XX століть», що реалізується Підляським науковим інститутом завдяки дотації Міністра внутрішніх справ і адміністрації РП.

W poprzednich artykułach ukazujących tradycje imiennicze podlaskiej wsi była mowa m.in. o nazwiskach w parafii Czyże w 1770 r. utworzonych od imienia ojca, a więc o nazwiskach patronimicznych. We wsiach na Podlasiu między Bugiem a Narwią takie nazwiska są najpopularniejsze. Świadczą o tym także zapisy z dawnych metryk parafii w Czyżach.

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r., cz. 1

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r., cz. 2

Ciekawe i trudniejsze pod względem ustalenia etymologii są nazwiska utworzone od apelatywów, a więc od nazw pospolitych. Są to formy powstałe od nazw profesji, cech charakteru oraz wyglądu ludzi, stosunków społecznych i związków rodzinnych, także nazw zwierząt – ssaków, ptaków, owadów, nazw roślin i grzybów, przedmiotów codziennego użytku, części ciała itd. Takie nazwiska nadawano w przeszłości głównie chłopom. Początkowo funkcjonowały one jako przezwiska, charakteryzujące konkretnych włościan, z czasem zostały zapisane przez miejscową administrację i zaczęły pełnić funkcję nazwisk.

W jednym z ostatnich artykułów była mowa o nazwiskach utworzonych od nazw zawodów i profesji. W przypadku takich form ich pochodzenie nie jest trudne do ustalenia. Można się więc domyślać, że ktoś noszący nazwisko Kusznieruk – jest potomkiem kuśnierza, a Bondaruk – bednarza. Trudności nastręcza jednak wiarygodne ustalenie etymologii innych nazwisk, które powstały od nazw pospolitych, chociaż niekiedy możemy wyprowadzać daną formę od konkretnych słów w gwarze ukraińskiej.

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r. utworzone od nazwy zawodu

Np. w metrykach parafii w Czyżach występuje nazwisko Pokinsocha – jego pochodzenie możemy wyprowadzić od dwóch słów „pokiń” (w gwarze ukraińskiej – „porzuć”) i „socha” (dawne drewniane narzędzie rolnicze stosowane do orki). Możemy więc się domyślać, że przezwano w ten sposób gospodarza, który przestał używać sochy – toj, kotory pokinuw sochu. Następnie przezwisko przeszło na potomków i z czasem przekształciło się w nazwisko. Obecnie na terenie gminy Czyże funkcjonuje przydomek rodowy Pokincachowy, który jest być może przekształconą formą dawnego nazwiska, występującego w metrykach.

Również możemy się domyślać, że nazwisko Zachozy (np. Wawryna y Maryanny Szewca Zachozych) odnosi się do osoby, która przybyła do wsi z innych stron (gwarowe „zachoditi” – zachodzić; po ukraińsku „захожий” – ten, który skądś przyszedł, przybył; przybysz; obecnie w miejscowej gwarze nie jest znane słowo „zachoży”, ale być może było ono używane w przeszłości). Następnie przezwisko przybysza przekształciło się w nazwisko, którym posługiwali się potomkowie.

Z kolei nazwisko Zabrodzki (używane w metrykach także w formie Zabrodski) może odnosić się od osoby, która mieszkała „za brodom” (bród – płytki odcinek koryta rzecznego). Potomkowie takiej osoby odziedziczyli po przodku to przezwisko, które zaczęło pełnić funkcję nazwiska.

Czasami łatwo jest ustalić, od jakiego słowa pochodzi dane nazwisko, jednak trudno wyjaśnić, dlaczego dane słowo stało się jego podstawą. Np. nazwisko Moroz, Morozowicz (np. Jakon Morozowicz, Rozalia Morozowa z Krzyweу) powstało od ukraińskiej formy „moroz” – „mróz”. Czy przodek osób noszących to nazwisko był np. chłodny w obejściu, kontaktach z innymi, dlatego otrzymał takie przezwisko? Po ponad 200 latach trudno to ustalić.

Niestety, w przypadku niektórych nazwisk notowanych w metrykach, z których część jest popularna także dzisiaj, trudno jest nawet wyjaśnić, od jakiego słowa powstały. Tak jest chociażby z nazwiskiem Szeremeta, popularnym też w Ukrainie. Ukraińscy badacze podają to nazwisko jako przykład formy o niejasnej etymologii. Być może u jego podstaw legła jakaś zapomniana nazwa gwarowa? Podobnie jest z występującym w metrykach nazwiskiem Szaduyka, Szaduyko (obecnie spotykane na Podlasiu w formie Szaduja). Nazwisko to jest typowe dla wsi Krzywa, która w XVIII w. należała do parafii Czyże (od końca XVIII w. wieś Krzywa należy do parafii w Szczytach). W najdawniejszych metrykach parafii Czyże nazwisko Szaduyka występuje jedynie w Krzywej (Hrehory Szaduyko, Jakima y Anastazy Szaduykow).

Czy od apelatywu powstały też nazwisko Holunka, Holunczuk (obecnie używane w przekształconej formie Golonko)? A może jest to forma odimienna – od zapomnianej już gwarowej formy jednego z imion używanych przez mieszkańców wsi? Z pewnością jest to ciekawy temat to badań językoznawczych, a metryki dawnej parafii unickiej w Czyżach są doskonałym tego źródłem.

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.