Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców.
Andrzej Sadowski, Pogranicze polsko-białoruskie. Tożsamość mieszkańców, Białystok 1995 (fragmenty).
Niezależnie od bardzo ograniczonych informacji w badaniach fenomenem kulturowym ostatnich kilkunastu lat jest proces tworzenia się ukraińskiej świadomości narodowej wśród części mieszkańców południowo-wschodniej części województwa białostockiego.
Istnieje kilka kryteriów i wskaźników przynależności do narodu ukraińskiego, na podstawie których kształtuje się obecnie ukraińska autoidentyfikacja narodowa. Język, określony jako północno-ukraiński, jest podstawowym wyznacznikiem. Zdaniem autorów bardzo kompetentnie przygotowanej pracy na temat rozmieszczenia gwar wschodniosłowiańskich na Białostocczyźnie „część południowo-wschodnią, pierwotnie też mazowiecką, zasiedliła we wsiach chłopskich i miasteczkach ludność ruska nadbużańska pochodzenia północnoukraińskiego” posługująca się do czasów obecnych gwarą określaną jako północnoukraińska.
Kultura ludowa, szczególnie ludowe pieśni ukraińskie są ważnym wskaźnikiem przynależności do narodu ukraińskiego. Rzeczywiście obecnie wykonuje je szereg regionalnych zespołów folklorystycznych. „Przywiązanie do piosenki, chęć śpiewania ludności nadbużańsko-nadnarwiańskiej między ujawniły się w tworzeniu zespołów śpiewaczych w takich wsiach jak Czyże, Kuraszewo, Krasne Sioło, Dubiażyn, Knorydy, Dobrywoda, Czeremcha, Mielnik, Wólka, Dasze, Tyniewicze, Ryboły, Orzeszkowo.” Wyróżnione miejscowości znajdują się na obszarze, na którym dominuje gwara określana jako północnoukraińska. Jednakże świadomość narodowa mieszkańców danego obszaru i mówiących wyróżnioną gwarą jest różna. Nawet przedstawiciele jednych zespołów ludowych czują się Białorusinami, podczas gdy innych – Ukraińcami. Jakiekolwiek ich dzielenie obecnie pod względem przynależności narodowej byłoby przedwczesne, a z punktu widzenia kształtującej się tożsamości narodowej ich uczestników, nawet niestosowne. Realnie wspomniane kolektywy w większości śpiewają piosenki miejscowe lub różnego pochodzenia, ale odpowiednio udomowione, bowiem piosenki przyswojone z zewnątrz zwykle ulegają swoistej stylizacji z wykorzystaniem miejscowej gwary oraz innych cech i wartości kulturowych. (…)
Przeszłość historyczna, odzwierciedlona w historiografii jest istotnym kryterium przynależności części mieszkańców południowo-wschodniej Białostocczyzny do narodu ukraińskiego. W rozprawach historycznych wspomina się, że okres między X i XIV wiekiem, a więc czasy, kiedy badany obszar stanowił integralną część Rusi Kijowskiej i Halicko-Wołyńskiej traktowany jest jako historyczny fundament przeszłości, początkujący życie kulturalne o charakterze ukraińskim, okres, do którego odwoływały się następne pokolenia. W wyniku wielu uwarunkowań i okoliczności „odrębne od polskiego życie duchowe i kulturalne podlaskich Ukraińców ograniczyło się do Cerkwi i kultury ludowej – przede wszystkim wiejskiej”. (…)
Z cząstkowych badań wynika, że na obszarze południowo-wschodniej części województwa białostockiego mamy do czynienia z pierwszym etapem kształtowania się narodu ukraińskiego, z narastaniem poczucia odrębności wobec narodów sąsiednich, odrębności ukształtowanej na podstawie mniej lub bardziej odmiennej tradycji i kultury, w tym szczególnie języka i kultury ludowej. Jednocześnie mamy do czynienia z wyłonieniem się jeszcze małej liczebnie, ale bardzo prężnej społecznie, ukraińskiej elity intelektualnej, która wyjaśnia źródła odrębności i proponuje nowe formy organizacyjne i kulturowe działalności ukraińskiej mniejszości narodowej na Podlasiu, w nawiązaniu do kultury ukraińskiej oraz ukształtowanych już struktur organizacyjnych mniejszości ukraińskiej w Polsce. Nie wyczerpując złożonych mechanizmów kształtowania się narodu, wśród których szczególnie trudno jest orzec o regularności tego procesu, uważam, że w konkretnych przypadkach można mówić o etapach kształtowania się narodu.
Drugim, ewentualnym, etapem kształtowania się mniejszości ukraińskiej na Podlasiu będzie osiągnięcie adekwatności postaw między przedstawicielami elit ukraińskich a społecznościami, do których świadomości oni się odwołują. Tradycyjnie etap ów można określić jako wyodrębnienie się grupy etnicznej w połączeniu z autonomią społeczno-kulturalną, która na tym etapie na ogół zabezpiecza potrzeby istniejącego poczucia odrębności grupowej. Dopiero w dalszej kolejności pojawiają się potrzeby o charakterze politycznym, których zaspokojenie wymaga różnego stopnia mobilizacji grupy jako całości. Nie jest wykluczone, że przeobrażenia więzi etnicznej mogą ulec przyśpieszeniu (lub opóźnieniu), zaś wyróżnione etapy mogą ulec wymieszaniu.