Miesiąc: sierpień 2022

Opublikowany w Opublikowany w instytut

Według badaczy nazwiska pojawiły się na Podlasiu dopiero w XVIII w., ale stabilizacja nastąpiła dopiero w XIX w. Proces ich powstawania rozpoczął się jednak już wcześniej, w XVI w.

Początkowo to, jak nazywano ludzi, zależało od lokalnej tradycji i często funkcjonowały różne formy nazwisk. Ich źródłem stały się przezwiska – jak przezywano kogoś we wsi, tak go później zapisywano.

Jakie nazwiska funkcjonowały w drugiej połowie XVIII wieku, pokażemy na przykładzie zachowanych ksiąg metrykalnych parafii we wsi Czyże. Ze względu na bogactwo materiału wybrano metrykę urodzeń z 1770 roku. Ponieważ wpisy w niej zostały sporządzone w języku polskim, przykłady z dawnych ksiąg cerkiewnych zostaną przedstawione w formie zapisanej przez ówczesnego proboszcza parafii.

W parafii Czyże, jak i na całym Podlasiu, nazwiska tworzone były najczęściej od przezwisk w formach gwarowych. Początkowo nie były one dziedziczone, ale z czasem zaczęły być przekazywane potomkom.

Najpopularniejsze były nazwiska patronimiczne, czyli utworzone od imienia ojca. Świadczy to o tym, że najważniejsze dla podlaskich chłopów były rodzina i pokrewieństwo.

Pisząc po polsku, proboszcz najczęściej zachowywał podstawę, czyli imię w jego lokalnej formie gwarowej, np. Kondrat – Kondratiuk, Harasim – Harasimiuk, Hawryło – Hawryluk. Dopiero później nazwiska te zostały przerobione (zrusyfikowane i spolonizowane) i dziś często mamy do czynienia z następującymi oficjalnymi wariantami tych nazwisk: Kondraciuk, Gierasimiuk, Gawryluk. W dawnych metrykach parafii w Czyżach nie udało się odnotować form Gierasimiuk ani Gawryluk. To dowód na to, że formy te są sztuczne i wtórne.

Zdarzało się, że proboszcz polonizował nazwiska – choć w miejscowej gwarze imię Stefan to Stepan, pojawia się spolonizowana forma nazwiska – Stefaniuk. Obecnie na badanym terenie funkcjonuje tylko wariant Stepaniuk.

Oto przykłady nazwisk z 1770 roku. Najpierw podany jest wariant nazwiska zapisany w metrykach, następnie gwarowa forma imienna, od której prawdopodobnie powstało nazwisko, następnie wariant imienia w języku literackim polskim i ukraińskim:

Aleksiuk – dial. Aleksiej – pol. Aleksy, ukr. Олексій

Andrusiuk – dial. Andruś – pol. Andrzej, ukr. Андрій

Antoniuk – dial. Antoni, Antonij – pol. Antoni, ukr. Антоній

Artyszuk – dial. Artysz – pol. Artemiusz, Artemon, ukr. Артемій, Артемон

Barwusik – dial. Barwuś – pol. Barbar, ukr. Варвар

Daniluk – dial. Daniło – pol. Daniel, ukr. Данило

Dawidiuk – dial. Dawid – pol. Dawid, ukr. Давид

Demianiuk – dial. Demjan – pol. Damian, ukr. Дем’ян

Elifteruk – dial. Elifter – pol. Eleuteriusz, ukr. Елевтерій

Firs – dial. Firs – pol. Tyrs, ukr. Фірс

Franczuk – dial. Franko – pol. Franciszek, ukr. Франциск

Haluk – dial. Hal – pol. Alecjusz, Galaktion, ukr. Алетій, Галактіон

Harasimiuk – dial. Harasim – pol. Gerazym, ukr. Гарасим

Hawryluk – dial. Hawryło – pol. Gabriel, ukr. Гаврило

Hordyiuk – dial. Hordiej – pol. Gordiusz, ukr. Гордій

Iwanuszko – dial. Iwan, Iwanuszko – pol. Jan, ukr. Іван

Jartyszuk – dial. Jartysz – pol. Artemiusz, Artemon, ukr. Артемій, Артемон

Karpiuk – dial. Karp – pol. Karp, ukr. Карп

Kasporuk – dial. Kaspor – pol. Kacper, ukr. Каспер, Каспар

Klimiuk – dial. Klim – pol. Klemens, ukr. Климентій

Kosko – dial. Kosko, Kośko – pol. Kosma, ukr. Кузьма

Kowbus – możliwe pochodzenie od formy dial. Kowbus, Kowbuś – pol. Jakub, ukr. Яків

Jakoniuk – dial. Jakon/Jakuon – pol. Hiacynt, ukr. Акімфій, Якінф

Janczuk – dial. Janko – pol. Jan, ukr. Іван

Jaroszuk – dial. Jarosz – pol. Hieronim, Hieroteusz lub Jarosław, ukr. Єронім, Єрофій, Ярослав

Kindiuk – dial. Kindia, Kindej – pol. Kindej, ukr. Кіндей (Кінд)

Kiryluk – dial. Kiryło – pol. Cyryl, ukr. Кирило

Kondratiuk, Kondracki – dial. Kondrat/Kuondrat – pol. Kodrat, ukr. Кіндрат

Kononowicz – dial. Konon – pol. Konon, ukr. Конон

Kononczuk – dial. Kononko – pol. Konon, ukr. Конон

Korniluk – dial. Korniło – pol. Korneliusz, ukr. Корнило

Leszuk – dial. Lesz – pol. Aleksander, Aleksy, ukr. Олександр, Олексій

Lewczuk – dial. Lewko – pol. Lew, ukr. Лев, Левко

Lewocik – dial. Lewoć – pol. Leukiusz, ukr. Лев

Lewonczuk – dial. Lewonko, Lewońko – pol. Leon, Leoncjusz, Leonidas, ukr. Лев, Леонтій, Леонід

Lewoniuk – dial. Lewon, Lewoń/Lewuoń – pol. Leon, Leoncjusz, Leonidas, ukr. Лев, Леонтій, Леонід

Łukaszuk – dial. Łukasz – pol. Łukasz, ukr. Лука, Лукаш

Łukianiuk – dial. Łukian – pol. Lucjan, ukr. Лук’ян

Cdn.

Na foto:

Ołtarz nieistniejącej cerkwi w Czyżach

Stronice metryki z 1770 roku

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Opublikowany w Opublikowany w aktualnosci

Pozdrawiamy ze świętem Niepodległości Ukrainy!

Taras Szewczenko

Wstanie Ukraina.
I rozwieje mrok niewoli,
Prawdy blask zaświeci,
Na wolności się pomodlą
Niewolnicze dzieci!..

tłum. Piotr Kupryś,
ukraiński poeta i tłumacz z Podlasia

Opublikowany w Opublikowany w instytut

23 sierpnia 1955 r. w Bratysławie w Czechosłowacji zmarł Iwan Kraskowski, ukraiński działacz społeczny, polityczny i państwowy, dyplomata.

Urodził się on 12 (24)  czerwca (według innej wersji 24 lipca) w 1880 r. w Dubiczach Cerkiewnych w ówczesnym powiecie bielskim guberni grodzieńskiej (obecnie powiat hajnowski).

cerkiew w Dubiczach Cerkiewnych (fot. Ludmiła Łabowicz)

Iwan Kraskowski pochodził z rodziny prawosławnego duchownego Ignacego Kraskowskiego (1850-1909), którego grób znajduje się w pobliżu cerkwi pw. Opieki Matki Bożej w Dubiczach Cerkiewnych (na zdjęciu).

Grób Kraskowskich w Dubiczach Cerkiewnych (fot. Ludmiła Łabowicz)

Iwan Kraskowski ukończył gimnazjum w Wilnie. W latach 1903-1905 studiował na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Po zwolnieniu za udział w nielegalnej organizacji studenckiej kontynuował studia na Petersburskim Uniwersytecie. Tam zdobył specjalność historyka-ekonomisty.

W latach 1907-14 Iwan Kraskowski mieszkał w Wilnie i wykładał w gimnazjach. Był członkiem Białoruskiego Związku Nauczycieli i innych towarzystw oświatowych.

Od 1915 r. wybitny Podlasianin przebywał w Kijowie. Jako członek Ukraińskiej Partii Socjalistów-Federalistów brał udział w wydarzeniach rewolucyjnych w Ukrainie wiosną 1917 roku.

Iwan Kraskowski był członkiem rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej, m.in. towarzyszem (zastępcą) ministra spraw wewnętrznych Ukraińskiej Republiki Ludowej Wołodymyra Wynnyczenki, później towarzyszem (zastępcą) ministra spraw zagranicznych i ambasadorem Ukraińskiej Republiki Ludowej w Gruzji.

Po klęsce walk o niepodległość Ukrainy 1917-1921 przebywał w Polsce, Litwie i Łotwie. W 1925 roku przeniósł się do Mińska. W 1930 roku został przeniesiony do Moskwy. Aresztowany przez Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny ZSRR w sfabrykowanej sprawie „białoruskich narodowych demokratów”. W 1931 r. zgodnie z nakazem sądu został wysłany do Samary. W 1937 r. został ponownie aresztowany. Z więzienia został zwolniony w marcu 1940 r.

Przed przejściem na emeryturę w 1949 r. Iwan Kraskowski pracował jako nauczyciel w miejscowościach obwodu kujbyszewskiego. W 1953 r. wyjechał do swojej córki Ludmiły w Czechosłowacji.

Iwan Kraskowski zmarł 23 sierpnia 1955 r. w Bratysławie w Czechosłowacji, gdzie mieszkała jego córka. Został pośmiertnie zrehabilitowany w ZSRR w maju 1962 r.

Wiele materiałów o Iwanie Kraskowskim ukazało się na łamach Ukraińskiego Pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”. Można tam również przeczytać wspomnienia jego córki Ludmiły.

Ludmiła Łabowicz

Opublikowany w Opublikowany w aktualnosci

Pięć lat temu, 17 sierpnia 2017 roku, odbyło się w Bielsku Podlaskim zebranie założycielskie Stowarzyszenia „Podlaski Instytut Naukowy”. Powołano na nim organizację, której celem są badania nad dziejami i kulturą społeczności ukraińskiej Podlasia, dokumentacja życia społeczności ukraińskiej Podlasia, popularyzacja wiedzy o Podlasiu, działalność edukacyjno-oświatowa, organizacja życia naukowego, społecznego i kulturalnego społeczności ukraińskiej oraz działania na rzecz zachowania i rozwoju kultury ukraińskiej.

Idea powołania ukraińskiej instytucji naukowej na Podlasiu od wielu lat pojawiała się wśród liderów lokalnej społeczności ukraińskiej oraz osób pochodzących z Północnego Podlasia zajmujących się nauką. Mocno wybrzmiała ona w 2017 r. podczas obchodów 25-lecia Związku Ukraińców Podlasia, najstarszej i najważniejszej organizacji społeczności ukraińskiej regionu. To właśnie te obchody pokazały, że istnieje luka w obszarze systematycznego badania nie tylko historii, kultury i języka Podlasia, ale także najnowszej historii ukraińskiego odrodzenia narodowego na Północnym Podlasiu.

Wiosną i latem 2017 roku odbywały się liczne spotkania, prowadzono długie rozmowy na temat charakteru, obszarów działalności oraz nazwy nowej instytucji naukowej. Zebranie założycielskie nowego stowarzyszenia zwołano na 17 sierpnia 2017 roku w Bielsku Podlaskim. Wzięło w nim udział 11 osób, w tym kilka ze stopniami naukowymi. Na posiedzeniu zdecydowano o powołaniu Stowarzyszenia „Podlaski Instytut Naukowy”, uchwaleniu statutu, wyborze przewodniczącego Stowarzyszenia, Zarządu oraz Komisji Rewizyjnej. W skład Zarządu Stowarzyszenia „Podlaski Instytut Naukowy” weszli: dr Grzegorz Kuprianowicz (przewodniczący), Jerzy Gawryluk (wiceprzewodniczący), Ludmiła Łabowicz (sekretarz), dr Andrzej Jekaterynczuk (skarbnik). W skład Komisji Rewizyjnej weszli: dr Mikołaj Roszczenko, dr Andrzej Artemiuk, Elżbieta Tomczuk.

Proces rejestracji Stowarzyszenia „Podlaski Instytut Naukowy” zakończył się 22 lutego 2018 roku, decyzją Sądu Rejonowego w Białymstoku o rejestracji. Wówczas rozpoczął działalność nowy podmiot naukowo-badawczy ukraińskiego środowiska naukowego Podlasia.

Opublikowany w Opublikowany w aktualnosci

Otwarto możliwość zgłoszenia na VI Podlaską Ukraińską Konferencję Naukową „Migracje, deportacje, przesiedlenia w historii Podlasia” (w 75. rocznicę akcji „Wisła”), która odbędzie się w dniach 18-19 listopada 2022 r. w Bielsku Podlaskim oraz Białej Podlaskiej.

Osoby zainteresowane wygłoszeniem referatu lub komunikatu na konferencji prosimy o wypełnienie zgłoszenia do 15 września 2022 r. Formularz elektronicznego zgłoszenia do udziału w konferencji jest dostępny pod linkiem:

https://forms.gle/r95o6wZ1a3Q4qU1B8

Centralnym tematem VI Podlaskiej Ukraińskiej Konferencji Naukowej będą migracje, deportacje, przesiedlenia w historii Podlasia. Okazją ku temu jest 75. rocznica akcji „Wisła”, która w 1947 r. zmieniła strukturę etniczną i wyznaniową oraz krajobraz kulturowy Południowego Podlasia. Procesy migracyjne odgrywają kluczową rolę w historii, kształtują charakter etniczny oraz przestrzeń kulturową i językową regionu. Miały też fundamentalne znaczenie w przeszłości Podlasia.

Organizatorzy pragną, aby problematyka migracji, deportacji, przesiedleń w historii Podlasia została zaprezentowana na konferencji w szerokim spektrum: włączając żywiołowe procesy migracyjne, które miały miejsce na przestrzeni stuleci, przesiedlenia stymulowane lub organizowane przez różne struktury, po deportacje, gdy ludność w sposób zorganizowany była przesiedlana na nowe terytorium decyzją struktur państwowych wbrew własnej woli. Mamy nadzieję, że podczas konferencji zostaną ukazane procesy migracyjne oraz ich skutki na Podlasiu w różnych epokach historycznych: poczynając od wczesnego średniowiecza, poprzez późne średniowiecze, czasy nowożytne, dramatyczne wydarzenia XX wieku (np. bieżeństwo w 1915 r., przesiedlenia do Związku Radzieckiego w latach 1944-46), po wydarzenia początku XXI w. Chcielibyśmy, aby analiza procesów migracyjnych na Podlasiu i w regionach sąsiednich miała charakter interdyscyplinarny i włączała zarówno kontekst historyczny, socjologiczny, prawny, jak też uwzględniała skutki tych zjawisk w ujęciu kulturologicznym, językoznawczym, literaturoznawczym oraz ekonomicznym.

Szczególna uwaga podczas konferencji zostanie poświęcona zagadnieniom związanym z akcją „Wisła”, która latem i jesienią 1947 r. została przeprowadzona przez władze komunistyczne Polski także na Południowym Podlasiu. Ta zbrodnia komunistyczna i jej skutki dla regionu nie zostały jeszcze dostatecznie zbadane. Organizatorzy pragnęliby, by podczas konferencji została ukazana geneza i przebieg akcji „W” na Południowym Podlasiu, skutki tej akcji deportacyjnej zarówno dla funkcjonowania języka i kultury ukraińskiej w regionie, jak i dla Kościoła prawosławnego. Bardzo ważne byłoby ukazanie kontekstu prawnego, ekonomicznego, socjologicznego i kulturologicznego akcji „Wisła” oraz jej oddźwięk w literaturze i sztuce. Osobnym zagadnieniem jest kwestia pamięci historycznej o akcji „Wisła” i formy jej zachowania.

Oczywiście zakres tematyczny Podlaskiej Ukraińskiej Konferencji Naukowej pozostanie różnorodny i obejmie problematykę Podlasia w szerokim znaczeniu. Na konferencji mogą zostać przedstawione referaty, które dotyczą kwestii nie związanych z jej głównym tematem. Jest to przede wszystkim: historia, kultura, język i współczesność społeczności ukraińskiej Podlasia oraz innych etnosów regionu, a także ich wzajemne kontakty. Tematyka konferencji obejmuje również inne kwestie wpływające na sytuację społeczności ukraińskiej Podlasia (np. uwarunkowania prawne, ekonomiczne, geograficzne, przyrodnicze, socjologiczne), problematykę sąsiednich regionów zamieszkałych przez Ukraińców (w szczególności Ziemi Brzeskiej i Chełmszczyzny) czy doświadczenia innych społeczności mniejszościowych, a także kwestie dotyczące funkcjonowania mniejszości narodowych w Polsce i w innych krajach. W formule konferencji mieszczą się także inne zagadnienia będące w sferze zainteresowań badawczych ukraińskiego środowiska naukowego Podlasia.

Ostateczną decyzję o włączeniu referatu lub komunikatu do programu konferencji podejmuje Komitet Organizacyjny.

Forma przeprowadzenia konferencji: w związku z niepewną sytuacją epidemiczną oraz wojną w Ukrainie planujemy przeprowadzenie konferencji w formule hybrydowej – z jednej strony planujemy obrady stacjonarne w Bielsku Podlaskim oraz Białej Podlaskiej, z drugiej zaś chcemy umożliwić udział w konferencji on-line. Jeżeli sytuacja epidemiczna nie pozwoli na przeprowadzenie konferencji w formie stacjonarnej, odbędzie się ona wyłącznie on-line.

Konferencja odbędzie się dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP, przy wsparciu Ambasady Ukrainy w Rzeczypospolitej Polskiej oraz dzięki wsparciu innych instytucji i osób.

Aktualne informacje o konferencji są zamieszczane na stronie internetowej Instytutu w odpowiedniej zakładce: https://www.pninstytut.org/pl/pukn/vi-pukn/

Opublikowany w Opublikowany w instytut

Kontynuujemy wyjaśnianie pochodzenia ciekawszych nazwisk patronimicznych (odojcowskich) funkcjonujących w parafii prawosławnej Nowoberezowo w powiecie hajnowskim województwa podlaskiego. Zostały one wybrane spośród form, które znalazły się na inskrypcjach nagrobnych na miejscowym cmentarzu prawosławnym.

Pochodzenie innych nazwisk zostało wyjaśnione we wcześniejszym artykule, który można znaleźć pod linkiem:

Nazwiska w parafii Nowoberezowo, cz. II

Oto inne ciekawe nazwiska patronimiczne z parafii Nowoberezowo, utworzone od imienia przodka, które było używane w lokalnej gwarze ukraińskiej. Niekiedy trudno jednoznacznie ustalić pochodzenie danego nazwiska, stąd też badacze podają dwie lub więcej możliwości (np. nazwisko Tyszko powstało prawdopodobnie od imienia Tyszko, które mogło być formą ludową trzech różnych imion).

Na początku podana zostaje oficjalna forma w języku polskim, następnie wariant gwarowy imienia, od którego utworzono nazwisko (w wersjach zapisanych w publikacjach na temat imion na Podlasiu, m.in. w książce Bazylego Tichoniuka „Imiona i ich formy na pograniczu polsko-białoruskim od XVI wieku do roku 1839”, Zielona Góra 2000, niekiedy w wariancie gwarowym zapisanym przez autorkę artykułu w okolicznych miejscowościach). Po wariancie gwarowym zostaje podana forma imienna w języku polskim i ukraińskim.

Laszkiewicz – Laszko – pol. Eliasz lub Euhilasjusz, ukr. Ілля, Євласій

Ławrynowicz / Wawrynowicz – Ławryn / Wawryn – pol. Laurencjusz, Wawrzyniec, ukr. Лаврентій, Лаврін

Mackiewicz – Macko – pol. Maciej lub Mateusz, ukr. Матвій, Матей

Makac – Makac – pol. Mokiusz, ukr. Мокій

Malisz – Malisz / Malesz – pol. Malachiasz, ukr. Малахія

Ochrymiuk – Ochrym – pol. Efrem, ukr. Єфрем (Охрім)

Olifieruk – Olifier – pol. Eleuteriusz, ukr. Елевтерій

Oniszczuk – Oniśko – pol. Anizjusz, ukr. Онисій

Owłasiuk – Owłas – – пол. Euhilasjusz, укр. Євласій

Popko – Popko – pol. Papiasz, ukr. Папій

Ruszuk – możliwe pochodzenie od formy Rusz – pol. Rufus, ukr. Руфус

Sac – Sac – pol. Izaak, ukr. Ісаак (Ісак)

Sacharewicz – Sachar – pol. Zachariasz, ukr. Захарій

Selwesiuk – Selweś – pol. Sylwester, ukr. Сильвестр (Селіверст)

Siebiesiuk – Sebeś – pol. Sebastian, ukr. Севастян

Sielewoniuk – Selewuon – pol. Sylwan, ukr. Сила, Сільван

Tereszuk – Teresz – pol. Terencjusz, ukr. Терентій

Troc – Troc – pol. Trofim, ukr. Трохим

Tyszko – Tyszko – pol. Teostych, Teotych lub Tychon, ukr. Теостих, Тихон

Waszczuk – Waszko, Waśko – pol. Bazyli, ukr. Василь (Васько)

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Opublikowany w Opublikowany w aktualnosci

Na stronie internetowej Związku Ukraińców Podlasia pojawiła się informacja o II posiedzeniu Kapituły Podlaskiej Nagrody Naukowo-Literackiej. Nagroda została ustanowiona kilka miesięcy temu przez Stowarzyszenie „Podlaski Instytut Naukowy” oraz Związek Ukraińców Podlasia. Celem Nagrody jest promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia poprzez uhonorowanie i nagrodzenie osób, które odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu, badaniach i rozwoju kultury i języka ukraińskiego Podlasia.

Informacje o nagrodzie oraz procesie jej przyznawania dostępne są na stronie internetowej Podlaskiego Instytutu Naukowego w Aktualnościach oraz w zakładce: https://www.pninstytut.org/populyzacziya/pidlyaska-naukovo-literaturna-nagoroda/

Ustanowienie i przyznawanie Nagrody jest jednym z trzech działań zadania publicznego „Promocja języka i kultury ukraińskiej Podlasia”, sfinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030.