Spasa w tradycji folklorystycznej gminy Czyże

W tradycji folklorystycznej wsi w gminie Czyże święto Przemienienia Pańskiego (19 sierpnia wg nowego i 6 sierpnia wg starego stylu), jest nazywane SPASA. To jedno z 12 największych świąt cerkiewnych, pod względem znaczenia – trzecie po Bożym Narodzeniu i Wielkanocy. W tradycji ludowej jest ono uznawane za jedno z największych świąt rolniczych.

Na Podlasiu Spasa świętują wszędzie, głównie na św. Górze Grabarce. W gminie Czyże jest ono uroczyście obchodzone na cmentarzu w Klejnikach. Tego dnia w Klejnikach wspominają zmarłych.

Według dawnej tradycji na Spasa święci się pierwsze owoce, przede wszystkim jabłka. Tradycja ta jest związana z dawnym zwyczajem, by pierwszy urodzaj przynosić Bogu i dopiero później spożywać. Na Podlasiu święci się jabłka, czasem gruszki i inne owoce, które później uroczyście się spożywa:

– Na Spasa sjatiat jabłyka, hruszy. Sjatiat sliwy, chto wiszni, chto winohrad maje, to sjatit. Bo ne sjaszczane to ne można jiesti (Klejniki).

Do Spasa, zwłaszcza matki, które straciły dziecko, nie mogły jeść jabłek ani innych owoców.

– Ne jidiat jabłyk. A czom ne jidiat? Bo każut, szto jak u koho ditia umerło, to tomu ditiati na tomu swieti ne dadut jabłyka (Zbucz).

– Koliś moja mama pytałasia, czom odna baba ne jieść. „Ja ne jiem, bo w mene ditia wmerło, a jomu ne dadut jiesti, bo – każut – twoja mati jabłyko zjieła. Jomu ne dadut jabłyka, jak osjatiat. Tym dadut, a jomu ne dadut” (Klejniki).

Wiara w to, że do Przemienienia Pańskiego nie można spożywać jabłek, jest powszechna na całym terytorium Podlasia, podobnie jak na Ukrainie. Niektóre mieszkanki wsi jeszcze dziś nie jedzą do Spasa jabłek.

Dość racjonalne wyjaśnienie, dlaczego właśnie matki, które straciły dziecko, nie mogą jeść jabłek, dała zmarła niedawno starsza mieszkanka Zbucza:

– Koliś dieti czasto wmirali, bo ne było takich warunków, jak teper. Koliś Spasowka – to ż tak same byli jabłyka, hruszy. A koliś postili Spasowku, ne to szto teper, ne postiat. To szto ż – taja baba najiestsia tych hrusz, najiestsia tych jabłyk, tych sliw. I kormit hrudju, ne to szto teperka – z butlika. I toje ditia takoho czohoś nassetsia i dostane rozwolnienie i wmiraje.

Z dniem Przemienienia Pańskiego odczuwa się nadejście jesieni. Z tego czasu zaczynają odlatywać na zimę ptaki:

– Na Spasa busły zbirajutsia wylitati u wyrij – deś daleko (Zbucz).