Przezwiska we wsiach na Podlasiu

Przezwiska są najliczniejszymi i najbardziej różnorodnymi antroponimami. Towarzyszyły one człowiekowi od najdawniejszych czasów, a dziś wciąż występują w mówionej, potocznej odmianie języka, głównie w małych społecznościach wiejskich, ale też w środowisku uczniowskim.

Przezwiska (w lokalnej gwarze ukraińskiej: pruozwisko, po hulicznomu) do dziś są popularnym sposobem nazywania mieszkańców wsi. W artykule zostaną przedstawione przezwiska zebrane w czasie badań prowadzonych w ramach projektu Podlaskiego Instytutu Naukowego „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku” w wybranych miejscowościach czterech parafii: Czyże, Kuraszewo, Klejniki i Nowoberezowo.

Najczęściej przezwiska są używane pod nieobecność ich nosicieli ze względu na swój żartobliwo-ironiczny charakter. Niekiedy zdarzają się też przezwiska obraźliwe i nieprzyzwoite. Część przezwisk przekształca się w przydomki rodowe, które są przejmowane przez kolejne pokolenia. Wówczas tracą one swój pierwotny żartobliwy lub ironiczny charakter i są używane także obecności nosiciela.

W artykule zostaną przedstawione wybrane przezwiska, zebrane przy okazji zapisywania imion tradycyjnych funkcjonujących we wsiach czterech parafii. Temat przezwisk jest niezwykle bogaty i wciąż wymagałby dokładnego naukowego zbadania.

Oto przykładowe formy funkcjonujące na badanym terytorium.

Przezwiska utworzone od imienia

W funkcji przezwisk mogą być używane zniekształcone imiona, a także ich formy zdrobniałe.

Przykładami form zdrobniałych, żartobliwych są np.:

Kławdiejka – od gwarowej formy Kławdia, pol. Klaudia, ukr. Клавдя

Lubszta – od gwarowej formy Luba, pol. Luba, ukr. Люба

Warożka – od gwarowej formy Warka, zdrobnienie od Warwara, pol. Barbara, ukr. Варвара

Niekiedy przezwiska jedynie nawiązują do imion nosicieli, np.:

Mieseć – przezwisko mężczyzny o rzadkim imieniu Awgust, pol. Augustyn, ukr. Августин (skojarzenie z miesiącem ros. август – sierpień)

Przezwisko utworzone od miejscowości/miejsca pochodzenia

Hornoweć – przezwisko mężczyzny pochodzącego z Hornowa koło Siemiatycz

Knoroz – przezwisko mężczyzny pochodzącego ze wsi Knorozy

Polowyj – przezwisko mężczyzny, którego przodkowie mieszkali na kolonii („na polu”)

Rakołupka – przezwisko kobiety pochodzącej ze wsi Rakowicze

Szlachcic – przezwisko mężczyzny pochodzącego ze wsi szlacheckiej; Szlachcianka – przezwisko żony owego mężczyzny

Przezwiska pochodzące od miejscowości/miejsca pochodzenia często mają neutralny charakter i przechodzą na potomków, stając się przydomkami rodowymi. Jednak są też wśród nich takie, które mają żartobliwy charakter (np. Rakołupka).

Przezwiska od etnonimów

Ukrajinciowy– przezwisko, które stało się przydomkiem rodowym rodziny, w której był przodek pochodzący z Ukrainy.

Podobnie jak przezwiska pochodzące od miejscowości/miejsca pochodzenia, tak i formy pochodzące od etnonimów często mają neutralny charakter.

Przezwiska od nazw pospolitych

W badanych wsiach wciąż funkcjonuje bardzo dużo przezwisk utworzonych od nazw pospolitych. Często mieszkańcy wsi mają problem z wyjaśnieniem ich pochodzenia. Jako przykłady tego typu przezwisk, często utworzonych od słów gwarowych, można podać:

Cukor – pol. cukier, ukr. цукор

Machorka – pol. machorka, ukr. махорка

Medwied’ – pol. niedźwiedź, ukr. ведмідь (dawniej: медвідь)

Pereć – pol. pieprz, ukr. перець

Roza – pol. róża, ukr. троянда, рожа, роза

Zaworonok – pol. skowronek, ukr. жайворонок

Przezwiska od wyglądu zewnętrznego

Wygląd zewnętrzny często staje się motywacją do utworzenia przezwisk. Jeśli więc ktoś jest łysy, to we wsi nazywają go np. Łysy Iwan, ktoś piegowaty – Rabyj, pol. piegowaty, ukr. рябий. Mężczyzna z porowatą cerą to od nazwy narzędzia – Raszpel, Raszpluk.

Przezwiska od cech charakteru

Podobnie jak wygląd zewnętrzny, tak też i cechy charakteru mogą stać się motywacją do utworzenia przezwisk, często też obraźliwych i wulgarnych. Jeśli ktoś jest bojaźliwy, przezywają go Zajeć – pol. zając, ukr. заєць, uparty – Kozioł – pol. kozioł, ukr. козел іtd.

Przezwiska od zdarzeń jednorazowych

Ciekawą grupę stanowią przezwiska, które powstały od zdarzeń jednorazowych, np. od źle wymówionego gwarowego borszcz, pol. barszcz, ukr. борщ – powstało przezwisko Boszcz – nadane mężczyźnie, który powiedział, gdy matka ugotowała barszcz: ale hoży boszcz.

To tylko niektóre przezwiska funkcjonujące w badanych wsiach. Często odzwierciedlają one najbardziej charakterystyczne dla danej wsi cechy fonetyczne i leksykalne. Tym samym jest to doskonały materiał nie tylko dla badaczy antroponimii, ale też dla dialektologów.

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.