Autor: Людмила Лабович

Dokładnie 230 lat temu – 2 września 1793 roku w Bielsku – urodził się prawnik i historyk Józef Jaroszewicz. Przyszedł on na świat w rzymskokatolickiej rodzinie szlacheckiej urzędnika miejskiego Benedykta. Wykształcenie wyższe zdobył na Uniwersytecie Wileńskim, które ukończył w 1815 roku, uzyskując tytuł magistra prawa. Pracował jako nauczyciel w Liceum Krzemienieckim, gdzie był wykładowcą prawa rzymskiego i polsko-litewskiego. Następnie pracował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wileńskiego jako wykładowca prawa miejscowego. W 1827 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w roku następnym profesora zwyczajnego. Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 powrócił do Bielska, gdzie intensywnie zajmował się badaniami historycznymi.

Głównym dziełem Józefa Jaroszewicza jest historia „Litwy”, czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego („Obraz Litwy pod względem jej oświaty i cywilizacyi od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku” w 3 częściach Wilno 1844 i 1845), w którym dużo uwagi poświęcił ojczystemu Podlasiu. Ponadto opublikował szereg artykułów w czasopismach polskich i rosyjskich na temat historii regionu i kultury ludowej ukraińskich mieszkańców powiatu bielskiego.

Jak pisał o nim ukraiński historyk z Podlasia Jerzy Hawryluk, twórczość Jaroszewicza miała związek z przeszłością i kulturą rodzinnego Podlasia: „Po likwidacji uczelni naukowiec wrócił do Bielska, gdzie kontynuował zainteresowania przeszłością, w wyniku czego pojawiły się pierwsze artykuły historyczne o Bielsku i Drohiczynie – miejscu koronacji Daniela Romanowicza. Interesował się także etnografią, publikując kilka artykułów na temat ukraińskiego folkloru Podlasia oraz badania statystyczne etnograficzne powiatu bielskiego. Charakteryzując „plemienny” skład ludności, uczony twierdził, że wszyscy miejscowi Rusini, z bardzo nielicznymi wyjątkami, są wyznania greckiego, a ich język jest najściślej spokrewniony z językiem mieszkańców Wołynia”.

Interesujące artykuły dotyczące obyczajów ludności ukraińskojęzycznej Podlasia, autorstwa Józefa Jaroszewicza, można przeczytać zwłaszcza w książce „Ruś Podlaska. Podlasie w opisach romantyków, wyboru dokonał i opracował Jerzy Hawryluk, Bielsk 1995). Znalazły się tam trzy artykuły badacza: „Wiadomość o Kupalnicach na Podlasiu”, „Soboty pominalne”, „Powiat bielski”.

Józef Jaroszewicz zmarł 1 lutego 1860 roku w rodzinnym Bielsku.

Mija dziś 10 lat od chwili, gdy 29 sierpnia 2013 roku zmarł w Lublinie Jan Ignaciuk (1928-2013), ukraiński folklorysta, etnograf, językoznawca, poeta, publicysta, organizator ukraińskiego życia kulturalnego pochodzący z Południowego Podlasia, znany także jako autor licznych artykułów poświęconych głównie kulturze ludowej swojej Małej Ojczyzny.

Jan Ignaciuk urodził się 20 października 1928 roku we wsi Dańce w powiecie włodawskim. W 1947 roku ukończył gimnazjum we Włodawie, a w 1962 roku Technikum Ekonomiczne im. Vetterów w Lublinie. Od 1953 r. jego stałym miejscem zamieszkania stał się Lublin, gdzie pracował w Wojewódzkim Związku Spółdzielni Inwalidów, a od 1976 r. – jako kierownik Wydziału Rehabilitacji i Służby Pracy w Spółdzielni Inwalidów „Zjednoczenie”.

Oprócz pracy zawodowej Jan Ignaciuk zajmował się działalnością społeczną i kulturalną. W 1956 r. był współorganizatorem Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego na Lubelszczyźnie, w latach 1956-1957 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Zarządu Wojewódzkiego UTSK w Lublinie, w latach 1969-70 był sekretarzem, a w latach 1970-1975 – przewodniczącym koła.

Jan Ignaciuk był kierownikiem grupy estradowej „Trojanda”, w której także śpiewał. Był członkiem Towarzystwa Ukraińskiego w Lublinie, Związku Ukraińców w Polsce i Związku Ukraińców Podlasia, a także lubelskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego.

Jan Ignaciuk przez całe swoje życie zapisywał i popularyzował kulturę ludową i język swojego rodzinnego regionu, czyli Południowego Podlasia. Przez ponad pół wieku utrwalił wiele pieśni, zwyczajów i obrzędów ludowych, które ukazywały się w tygodniku „Nasze Słowo”, Ukraińskim Piśmie Podlasia „Nad Buhom i Narwoju” oraz w ukraińskich kalendarzach i almanachach. Największą jego publikacją w dwumiesięczniku Ukraińców Podlasia był cykl artykułów poświęcony weselu nadbużańskiemu.

W latach 70. i 80. XX w. ukazało się siedem zbiorów pieśni ludowych zapisanych przez badacza. Wiele materiałów przekazał na Ukrainę.

Jan Ignaciuk w latach 80. XX wieku związał się z ruchem literackim środowiska ukraińskiego Podlasia. Wraz z bielskim poetą Janem Kiryziukiem był inicjatorem i redaktorem wydawanego na prawach rękopisu w Lublinie i Bielsku Podlaskim „Naszoho hołosu”, który ukazywał się w latach 1983–1988. Był to almanach literacki nieformalnego stowarzyszenia poetyckiego „Pidlaszsza”, które skupiało wokół idei ukraińskiej poetów z Chełmszczyzny i Podlasia, w tym znad Narwi i Bugu, oraz propagowało poezję ukraińską regionu. Sam Jan Ignaciuk pisał także wiersze, które publikowane były w „Naszym Słowie”, „Naszym Głosie”, „Ukraińskim Zaułku Literackim”. W swojej poezji powracał do przeszłości swoich ojczystych stron. Na prawach rękopisu ukazały się zbiory jego wierszy „Kukannia zozul” (Leimen 1985) i „Promynannia” (Lublin 1986).

Do ostatnich dni życia Jan Ignaciuk był zaangażowany w życie społeczności ukraińskiej Lublina, brał udział w wydarzeniach odbywających się w mieście i pisał na te tematy artykuły do ​​„Naszego Słowa” oraz „Nad Buhom i Narwoju”. Aktywnie korespondował z badaczami folkloru ukraińskiego zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie, przekazując materiały folklorystyczne i książki ze swojego bogatego księgozbioru.

Jan Ignaciuk dość szeroko interesował się folklorem Południowego Podlasia – zgłębiał nie tylko kulturę duchową, ale także materialną swojego regionu. Przez całe życie zebrał wiele pieśni obrzędowych i lirycznych, powiedzeń, przysłów i zagadek, badał folklor dziecięcy, interesował się ludowymi sposobami leczenia, przesądami, tradycyjnym budownictwem i strojem podlaskim. Jego liczne zapisy są dowodem na to, że choć po akcji „Wisła” na Południowym Podlasiu nie pozostało zbyt wielu Ukraińców, wciąż żyła bogata kultura ludowa.

Jan Ignaciuk to badacz folkloru podlaskiego, znany nie tylko w Polsce, ale także na Ukrainie. Wiele swoich materiałów przekazał do archiwum Instytutu Historii Sztuki, Folkloru i Etnologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. Jego zapisy są dostępne nie tylko w archiwalnych wydaniach czasopisma „Nad Buhom i Narwoju”, ale także w wydawnictwach ukraińskich. W elektronicznej bibliotece Ukraińców mieszkających poza Ukrainą (diasporiana.org.ua) znajdziemy jego dziesięć zbiorów folklorystycznych.

Oprócz materiałów etnograficznych Jan Ignaciuk zapisał także wiele tekstów językoznawczych. Na krótko przed śmiercią ukazała się jego książka „Ukraińskie gwary Południowego Podlasia”, która ukazała się w 2013 roku z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Skansenu Kultury Materialnej Chełmszczyzny i Podlasia. Wstęp o autorze i jego działalności na rzecz zachowania rodzimej kultury i języka oraz o gwarach badanego obszaru napisał prof. Michał Łesiów, znany lubelski językoznawca i slawista.

Iwan Ignatiuk zmarł 29 sierpnia 2013 roku w wieku 85 lat.

Ludmiła Łabowicz

Zbierając materiał imienniczy we wsiach czterech parafii na Podlasiu w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP, udało się zapisać ciekawe gwarowe formy imion z sufiksem -ko.

W artykule zostanie przedstawiona ogólna charakterystyka tych form na bazie materiału zebranego we wsiach czterech parafii – Czyże, Nowoberezowo, Kuraszewo i Klejniki.

Warto wspomnieć, że temat imion męskich zakończonych sufiksem -ko wśród mieszkańców Podlasia nie jest w sposób dostateczny zbadany. Dotychczas zajmował się nim m.in. prof. Michał Sajewicz, który analizował formy imienne z sufiksem -ko w Kleszczelach w połowie XVI w.

Pisząc o imionach, warto wspomnieć, że już w XVI w. można mówić o ukształtowanym systemie imienniczym na Podlasiu, dość oryginalnym, gdyż nierzadko od jednego imienia tworzono wiele form, np.

ukr. Єремія, pol. Jeremiasz – Jar’oma, Jerem’iej, Werem’iej

Miejscowe formy na przestrzeni stuleci były morfologicznie i fonetycznie adaptowane do norm gwary, dlatego też nierzadko w sposób znaczący odbiegają one od form kanonicznych, np.

ukr. Ілля, pol. Eliasz – Lasz, Lis’iej, Lij’asz, Ilij’uszka

Ta fonetyczna morfologiczna różnorodność widoczna jest też dzisiaj, jednak od kilkudziesięciu lat pod wpływem mody oraz języka polskiego zanikają tradycyjne formy imienne.

Imiona chrześcijańskie były często długie, wielosylabowe i często postrzegane jako obce. W wyniku zmian fonetycznych i morfologicznych często zbliżały się one do imion słowiańskich. Proces ten polegał między innymi na skracaniu imion do form dwu- lub jednosylabowych. Krótkie formy były popularne zwłaszcza w XVI i XVII wieku, ale stopniowo wypadały one z użycia, np.

’Jurkо – ukr. Юрій, pol. Jerzy – Jur

Ich ślady często pozostawały w nazwiskach (Klimiuk, Kuczko, Ruszuk, Własiuk). (M. Sajewicz).

Na badanym terytorium w pamięci starszego pokolenia zachowała się pewna liczba takich skróconych jednosylabowych form imiennych. Były one popularne jeszcze w XX w., np.

Fim – ukr. Єфімій, Юхим, pol. Eufemiusz  

Lasz – ukr. Ілля, pol. Eliasz

Zień – ukr. Зіновій, pol. Zenon, Zenobiusz

Na Podlasiu w procesie adaptacji morfologicznej imion chrześcijańskich ważną rolę odegrał sufiks -ko. Najczęściej dodawano go do skróconych, jednosylabowych form imion chrześcijańskich. Rzadziej sufiks -ko dodawano do pełnych form imiennych.

Oto przykłady imion z sufiksem -ko (na początku zostanie podana forma z sufiksem -ko, następnie ukraiński i polski wariant imienia, a na koniec forma gwarowa, zapisana w badanych wsiach, od której utworzono imię z sufiksem -ko; 'oznacza akcent):

Dan’іłkо – ukr. Данило, pol. Daniel – Dan’iło

Hr’yćk’о – ukr. Григорій, pol. Grzegorz – Hryć

Kon’оnkо – ukr. Конон, pol. Konon –  Kon’on

L’ewko – ukr. Лев, pol. Leon – Lew

Naz’аrkо – ukr. Назар, pol. Nazariusz – Naz’ar

Ondr’yеjkо – ukr. Андрій, pol. Andrzej – Ondr’yej

On’іśkо – ukr. Онисій, pol. Onisym – On’iś

Ryh’uorkо – ukr. Григорій, pol. Grzegorz – Ryh’uor

Sach’аrkо – ukr. Захарій, pol. Zachariasz – Sach’ar

S’аwkо – ukr. Сава, pol. Saba – S’awa

Timochw’іеjkо – ukr. Тимофій, pol. Tymoteusz – Timochw’iej

T’іszkо – ukr. Тихон, pol. Tychon – Tisz

Ust’ynijkо – ukr. Устин, pol. Justyn – Ust’yn

Wal’erko – ukr. Валерій, pol. Walerian – Wal’erij

Waśk’о – ukr. Василь, pol. Bazyli – W’asia

Z’ieńkо – ukr. Зіновій, pol. Zenon, Zenobiusz – Zień

To jedynie przykłady. Temat imion z sufiksem -ko będziemy kontynuować za trzy tygodnie.

**************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Dziś, 12 sierpnia 2023 r., przypada 90. rocznica narodzin Petra Kuprysia, filologa, poety i tłumacza z Południowego Podlasia. Warto wspomnieć o tej postaci, która zapisała się na kartach polsko-ukraińskich stosunków literackich oraz historii literatury ukraińskiej.

Petro Kupryś urodził się 12 sierpnia 1933 r. w Kostomłotach niedaleko Kodnia, w powiecie Biała Podlaska. Dzieciństwo spędził we wsi Strumiwka koło Łucka, ale w 1957 r. rodzina wróciła do Kostomłotów.

Ukończył Liceum Ogólnokształcące w Białej Podlaskiej, studiował filologię rosyjską na uniwersytecie, pracował jako nauczyciel. W 1966 roku przeniósł się do Lublina, gdzie wykładał język rosyjski na Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) w Lublinie.

Od 1957 r. pisał wiersze w języku ukraińskim i polskim.

Piotr Kupryś

* * *

Знов зі сходу вітер віє,

Гілля дерев гне.

З далекого краю вісті

Він до мене шле.

Знов доносить мені вітер,

Рідні слова мчить.

Від їх теплого привіту

Серце аж тремтить.

Довго віє, не вгаває

Вітер й на схід зве,

Немов знає, прочуває,

Як мені тут зле,

Як мене туга з’їдає,

Як тяжко терплю,

До рідного свого краю

Сумні мрії шлю…

10 października 1957 r.

Piotr Kupryś jest autorem pierwszego i jedynego pełnego tłumaczenia na język polski wszystkich utworów poetyckich Tarasa Szewczenki: Taras Szewczenko, «Kobziarz», w tłumaczeniu Piotra Kuprysia, Lublin 2008 (wydanie z oryginałem: Тарас Шевченко, „Кобзар. Kobziarz”, переклад Петро Купрись, Lublin, 2012; również: Тарас Шевченко, „Лірика. Liryka”, переклад Петро Купрись, Lublin, 2013).

Przetłumaczył też w całości „Eneidę” Iwana Kotlarewskiego: Iwan Kotlarewski, „Eneida”, tłumaczenie Piotr Kupryś, Lublin, 2008 (wydanie z oryginałem:  „Енеїдa. Eneida”, Lublin 2013).

Publikował w „Kalendarzu Ukraińskim”, polskich czasopismach „Kamena” i „Sztandar Ludu” (Lublin).

Wiersze własne i przekłady innych autorów: „Poezje i przekłady”, Lublin 2010 (wyd. II: ” Поезії та переклади. Poezje i przekłady”, Lublin 2012).

Między innymi o tłumaczeniu poematu Tarasa Szewczenki „Kaukaz” Piotra Kuprysia można przeczytać na stronie ukraińskiego czasopisma „Nad Buhom i Narwoju”:

Poemat Tarasa Szewczenki „Kaukaz” w tłumaczeniu Piotra Kuprysia

Piotr Kupryś spędził większość swojego życia w Lublinie. Zmarł 17 listopada 2002 roku w Lublinie i został pochowany na cmentarzu prawosławnym przy ul. Lipowej w tym mieście.