Kategoria: instytut

Najpopularniejszym sposobem identyfikacji osób w badanych miejscowościach czterech parafii prawosławnych na Podlasiu: Czyże, Klejniki, Kuraszewo i Nowoberezowo jest posługiwanie się przydomkami rodowymi powstałymi od różnych podstaw: imienia przodka, najczęściej mężczyzny, rzadziej kobiety, miejsca pochodzenia czy przezwiska ojca, dziadka lub innego członka rodziny. Nazwy te są dziedziczone przez potomków i nadal są używane w codziennych kontaktach mieszkańców wsi.

Największą popularnością wciąż cieszą się przydomki rodowe, tworzone od imienia głowy rodu. Często takie przydomki powstały jeszcze w XIX wieku.

Badając tradycje imiennicze wsi w ww. parafiach, udało się zapisać ciekawe nazwy rodowe powstałe od nazw miejscowości. Motywem ich pojawienia się jest często charakterystyka terytorialna danej osoby. Takich przezwisk w badanych wsiach jest bardzo dużo – społeczność wiejska nadawała je najczęściej osobom pochodzącym z innych, zarówno sąsiednich, jak i oddalonych wsi – Hrabniaćki (pochodził z kolonii wsi Zbucz – przysiółka Hrabniak), Oryeszkuwka (pochodziła ze wsi Orzeszkowo), Kamenczocha czy Kamenczanka (pochodziła ze wsi Kamień), Morak (pochodził ze wsi Morze), Borkuow (pochodził ze wsi Borek), Istokuw (pochodził we wsi Istok).

Niekiedy takie przezwiska miały ironiczny lub pejoratywny charakter, np. Rakołupka – osoba pochodząca ze wsi Rakowicze.

Początkowe przezwiska, w tym takie, które charakteryzowały kobiety, często przenoszono małżonków, nawet jeśli nie mieli oni niczego wspólnego z miejscem pochodzenia męża lub żony. Tak więc jeżeli mężczyznę ze względu na pochodzenie ze wsi Dubiny nazywano Dubineć, to jego żona była – Dubinczocha, Postołuoweć – Postołuowczycha, Morak – Morakowa lub Moraczka. Jeżeli kobietę zwano Oryeszkuwka, to jej męża – Wasil Oryeszkuwczyn. Jak więc widać, nie obowiązywała tu zasada, że zawsze główne znaczenie miał przydomek rodowy męża. Społeczność wiejska często wybierała bowiem takie przezwiska, które najbardziej charakteryzowały daną osobę i jej najbliższych, a przydomki utworzone od nazwy miejscowości, były dość charakterystyczne i łatwo identyfikowały daną osobę i jej rodzinę.

Z czasem przezwiska utworzone od miejsc pochodzenia stawały się przydomkami rodowymi i przechodziły na dzieci, a następnie na wnuków, np. Gurnaczowy (przodek pochodził ze wsi Górne, które jest obecnie częścią miasta Hajnówka).

Przezwiska i przydomki rodowe powstałe od miejsca pochodzenia wskazują na ludowe warianty podlaskich miejscowości, np. Mjakiszuoweć – przezwisko utworzone od ludowej formy miejscowości Mjakiszy (oficjalnie Miękisze). Dlatego też formy te mogą stanowić przedmiot zainteresowania nie tylko badaczy zajmujących się tematem tradycji imienniczej Podlasia, ale również toponimią regionu. Niekiedy takie formy wskazują na nieużywane już nazwy miejscowości, np. przezwisko Mieśki powstało od nazwy miejscowości: Mieśki Lies (obecnie oficjalnie Pasieczniki Duże).

W badanych wsiach udało się zapisać również przezwiska wskazujące na pochodzenie etniczne danej osoby, np. Ukrajinciowy (bo potomkowie pochodzili z Ukrainy), lub też miejsce, w którym ktoś przebywał, np. Chomski (bo w czasie „bieżeństwa” w 1915 roku przodek trafił do jednej z miejscowości na Wschodzie – mógł to być Chomsk).

A oto przykłady zapisane w trakcie wyjazdu w ramach tegorocznego projektu „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”. Na początku zostaje podana forma przydomku rodowego w liczbie mnogiej, niekiedy w nawiasie przykład osoby noszącej dany przydomek. Następnie jest przezwisko, od którego powstało (czasami wraz z różnymi wariantami używanymi przez społeczność wiejską). Dalej zostaje podana gwarowa forma nazwy miejscowości oraz oficjalny wariant polski. Pogrubieniem zaznaczono akcent.

Bołotianczyny (np. Ondryej Bołotianczyn) – Bołotianka, Bołuotnicia – Zabołotie – pol. Zabłocie

Dubinciowy – Dubineć – wieś Dubiny – pol. Dubiny

Gurnaczowy – Gurnacz – Guorne – pol. Górne

Istokowy (np. Szura Istokowa, Alosza Istokuw) – Istokuw – Istuok – pol. Istok

Kamenczoszyny – Kamenczocha, Kamenczanka, Kamenczuczka – Kameń – pol. Kamień

Krywjanczyny – Krywjanka – Krywaja – pol. Krzywa

Kuojlikowy – Kuojlik – Kuojły – pol. Kojły

Ladowciowy – Ladoweć – Lady – pol. Lady  

Morakowy – Morak – More – pol. Morze

Oryeszkuwczyny (Wasil Oryeszkuwczyn) – Oryeszkuwka – Oryeszkowo – pol. Orzeszkowo

Postołuowciowy (Naścia Postołuowciowa) – Postołuoweć – Postołowo – pol. Postołowo

Prohalczyny (Kola Prohalczyn) – Prohal – Prohalie – pol. Progale

Zbuczlaniczyny – Zbuczlaniczyn – Zbucz – pol. Zbucz

Formy te są niezwykle ciekawe, dlatego też wymagają bez wątpienia dokładniejszych badań naukowych, również pod kątem językoznawczym – w jaki sposób tworzono takie formy.

***************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

22 stycznia przypada ukraińskie święto narodowe – Deń Sobornosty Ukrajiny (День Соборности України), co można na język polski przetłumaczyć jako Dzień Jedności Ukrainy. Dzień 22 stycznia jest jednym z kluczowych w najnowszych dziejach Ukrainy, miały wtedy bowiem miejsce dwa fundamentalne wydarzenia. 22 stycznia 1918 r. po raz pierwszy w XX wieku proklamowano niepodległość Ukrainy, zaś 22 stycznia 1919 r. doszło do zjednoczenia dwóch państw ukraińskich.

Do proklamowania niepodległości Ukrainy doszło w dramatycznych okolicznościach ofensywy Armii Czerwonej, która zbliżała się do Kijowa. 22 stycznia 1918 r. Ukraińska Centralna Rada, czyli ukraiński parlament ogłosiła IV Uniwersał proklamujący pełną suwerenność państwa ukraińskiego – Ukraińskiej Republiki Ludowej. Stanowił on m. in.: „Od tego momentu Ukraińska Republika Ludowa staje się niepodległym, od nikogo niezależnym Wolnym Suwerennym Państwem Narodu Ukraińskiego. Ze wszystkimi sąsiednimi państwami, a więc: Rosją, Polską, Austrią, Rumunią, Turcją oraz innymi, pragniemy żyć w zgodzie i przyjaźni, ale żadne z nich nie może wtrącać się w życie Niepodległej Republiki Ukraińskiej, a władza w niej należeć będzie wyłącznie do ludności Ukrainy”. Był to początek niepodległego bytu państwa ukraińskiego w dziejach najnowszych. Dzień 22 stycznia 1918 r. jest jedną z kluczowych dat w dziejach Ukrainy.

Dokładnie rok później, 22 stycznia 1919 r., doszło do zjednoczenia dwóch państw ukraińskich – powstałej nad Dnieprem ze stolicą w Kijowie Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz obejmującej obszar Galicji Wschodniej, Bukowiny i Zakarpacka, proklamowanej we Lwowie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Uniwersał Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej stanowił: „Od tego momentu zlewają się oddzielone od siebie przez stulecie części jednej Ukrainy – Zachodnioukraińska Republika Ludowa (Galicja, Bukowina, Ruś Węgierska) i Naddnieprzańska Wielka Ukraina. Spełniły się odwieczne marzenia, którymi żyli i za które umierali najlepsi synowie Ukrainy. Od tego momentu istnieje jedna niezależna Ukraińska Republika Ludowa. Od tego momentu naród ukraiński, wyzwolony potężnym impulsem swoich własnych sił, ma możliwość zjednoczonymi przyjaznymi wysiłkami wszystkich swoich synów budować niepodzielne, niepodległe Państwo Ukraińskie dla dobra i szczęścia całego jego ludu pracującego”.

Na początku lat dwudziestych XX w. budowa niepodległego państwa i walka o wolność Ukrainy zakończyły się niepowodzeniem. Jednak stanowiły one ważny etap na drodze Ukrainy do niepodległości, a dzień 22 stycznia stał się świętem narodowym Ukraińców. Zapisał się w pamięci historycznej Ukraińców jako symbol dążenia do niepodległego i zjednoczonego państwa.

Grzegorz Kuprianowicz

Krzywa (w miejscowej gwarze ukraińskiej – Krywaja) to wieś położona obecnie w województwie podlaskim, w powiecie bielskim, w gminie Bielsk Podlaski. W przeszłości była to wieś królewska w starostwie bielskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego.

Obecnie jej prawosławni mieszkańcy należą do parafii Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela w Szczytach-Dzięciołowie, jednak do 1795 roku wieś należała do Parafii Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Czyżach. Dlatego też wiele informacji na temat mieszkańców tej wsi można znaleźć w najstarszych metrykach parafialnych cerkwi unickiej w Czyżach.

Przechowywane do dziś w czyżowskiej parafii metryki ochrzczonych, metryki ślubne i metryki umarłych są bogatą kopalnią wiedzy o tradycji imienniczej wsi należących w przeszłości do parafii. W ramach ubiegłorocznego projektu „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP, były już analizowane niektóre z nich pod kątem tradycji imienniczych wsi w dawnej parafii Czyże. Zainteresowanych odsyłamy do artykułów, które ukazały się w ubiegłym roku na stronie internetowej PIN. Można je znaleźć w zakładce „Z badań Instytutu”.

Metryki dawnej Parafii Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Czyżach z XVIII w. dostarczają niezwykle cennych informacji na temat tego, jakie imiona, nazwiska, przydomki rodowe oraz nazwy kobiet utworzone od imion, nazwisk lub przydomków męża funkcjonowały we wsi Krzywa. W tym artykule zostaną przedstawione wybrane najciekawsze nazwiska mieszkańców Krzywej, które pojawiają się w metrykach z pierwszej połowy XVIII wieku.

Metryki dawnej parafii w Czyżach były prowadzone w języku polskim, dlatego też najczęściej pojawia się w nich polski wariant nazwy wsi – Krzywa. Niekiedy jednak miejscowy paroch zapisywał ją w wersji gwarowej – z Krywoy, z Krywoi, z Krywey.

Na pochodzenie parafian z danej wsi mogą wskazywać takie przydomki, jak np. Anastazya Krywjuczka.

Imiona, nazwiska oraz przydomkach w metrykach z XVIII wieku starano się oddać po polsku, jednak wiele form zostało zapisanych w formie gwarowej lub też są to swoiste hybrydy – formy łączące wariant w języku polskim z wariantem cerkiewnym lub formy w języku polskim i w gwarze ukraińskiej. Dotyczy to również form imiennych ze wsi Krzywa.

Poniżej zostaną przedstawione najciekawsze nazwiska odnoszące się do mieszkańców Krzywej, wybrane z metryk ochrzczonych oraz metryk ślubnych z pierwszej połowy XVIII wieku, a dokładnie z ksiąg, zaczynających się w 1719 roku, a kończących na roku 1734. W przypadku wielu nazwisk, na co już wielokrotnie zwracano uwagę, trudno ustalić prawdopodobną etymologię. Jest to najłatwiejsze w przypadku nazwisk patronimicznych, to znaczy utworzonych od imienia ojca. Łatwo też wskazać na pochodzenie nazwiska utworzonego od nazwy profesji. O wiele trudniej jest w przypadku nazwisk, które powstały od przezwiska. Trudno dziś bowiem dociec, skąd wzięło się przezwisko lub też z jakich powodów społeczność wiejska tak a nie inaczej przezwała danego mieszkańca wsi. Takie przezwiska o niejasnej etymologii nierzadko przechodziły na potomków, stając się przydomkiem rodowym, a następnie nazwiskiem. Widać to na przykładzie XVIII-wiecznych nazwisk ze wsi Krzywa.

W najstarszych metrykach na uwagę zasługują przede wszystkim trzy przydomki rodowe/nazwiska, które zdają się pochodzić z Krzywej. Są to formy: Beziuk/Bezjuk, Moroz/Morozuk i Szaduyka/Szaduyko/Szaduy. W szczątkowych metrykach z lat 1719-1729 nazwiska te występują tylko w Krzywej.

Dziś trudno ustalić etymologię wspomnianych form, można jedynie wskazać, że nazwisko Moroz pochodzi od ukraińskiego słowa moroz – mróz. Wśród osób noszących to nazwisko wymieniony był m.in. „Kum sławetny Gabriel Moroz” (zapisywany też jako Hawryło Moroz, Gabryiel Morozuk, Hawriło Moroz). Był to bardzo chętnie brany za chrzestnego mieszkaniec wsi, być może bogatszy gospodarz z Krzywej.

Ciekawą formą występującą w XVIII-wiecznych metrykach jest rzadkie nazwisko Szaduyka, pojawiające się bardzo często w odniesieniu do osób z Krzywej, dzisiaj spotykane w formach Szadujko i Szaduja (notowane obecnie m.in. w Hajnówce). W najdawniejszych metrykach mamy więc takie osoby z Krzywej noszące to nazwisko, jak: Kum Stefan Szaduyka, Marszalek Gregor Szaduy, Nikifor Szaduyka (Niczypor Szaduyka) i inni. Od tego rzadkiego nazwiska tworzono też  formy żeńskie: S pano marijanno Szaduykuwno, Kuma Nastaska Szaduyczcicha, Panno Chimką Szaduyczanką ze wsi Krzywey.

Spośród osób o przydomku rodowym/nazwisku Beziuk wymienieni są m.in. Iwan Beziuk, TimofijBeziuk.

Z innych ciekawych nazwisk noszonych przez mieszkańców Krzywej na początku XVIII w. na uwagę zasługują takie formy patronimiczne, jak:

Chomanczuk (od gw. Chomanko – pol. Ammon, ukr. Амон),

Jakimiuk (od gw. Jakim – pol. Joachim, ukr. Яким),

Jarmociuk (od gw. Jarmoć – pol. Hermolas, ukr. Єрмолай),

Jaroszuk (od gw. Jarosz – pol. Hieronim, Hieroteusz lub Jarosław, ukr. Єронім, Єрофій, Ярослав),

Klimjuk (od gw. Klim – pol. Klemens, ukr. Климентій),

Lewczuk (od gw. Lewko – pol. Leukiusz, Lew, ukr. Лев, Левко),

Łukianiuk (od gw. Łukian – pol. Lucjan, Lew, ukr. Лук’ян),

Małko (od gw. Małko – pol. Malachiasz, ukr. Малахія),

Matko (od gw. Matko – pol. Mateusz, ukr. Матвій),

Mikitiuk (od gw. Mikita – pol. Nicetas, ukr. Микита),

Omelanczuk (od gw. Omelanko – pol. Emilian, ukr. Омелян),

Ondryczuk (od gw. Ondryjko – pol. Andrzej, ukr. Андрій),

Petruczuk (od gw. Petruk – pol. Piotr, ukr. Петро),

Semeniuk (od gw. Semen – pol. Symeon, ukr. Симеон, Семен).

Nazwiska te są też notowane w innych wsiach parafii, wiele z nich w formach zapisanych w XVIII wieku funkcjonuje do dziś.

Ciekawą formą patronimiczną, a więc odojcowską, jest nazwisko Krzyszczuk (od gw. Kryszko – pol. Krzysztof, ukr. Христофор), np. Iwana y Katharzyny Krzyszczukow.

W Krzywej w XVIII wieku pojawiają się też nazwiska, utworzone od nazw profesji: Szewko, np. Michał Szewko, Szewczuk, np. Jakuna y Katharzyny Szewczukow, Kusznierz, np. Hryhora y Rainy Kusznierzow, Rymarz, np. Hryhor Rymarz.

W przeszłości mieszkańców wsi, którzy do niej przybyli z innych miejscowości, często można było rozpoznać po nazwisku. W metrykach dawnej parafii unickiej w Czyżach dość często pojawia się forma Zachozy – jak czytamy w „Słowniku staropolskim”, słowo „zachoży” znaczy to samo, co „przybysz, osiedleniec, wędrowiec”. Formy tej używano jako przydomka rodowego/nazwiska w odniesieniu do osób, które nie pochodziły z danej wsi, oraz ich potomków. Także w Krzywej na początku XVIII wieku pojawiają się mieszkańcy o nazwisku Zachozy (Stanisława y Rainy Zachozych).

************************************************************************************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu popularnym sposobem identyfikacji kobiet w badanych wsiach parafii Czyże i Kuraszewo były formy utworzone od imienia męża. Jeżeli więc mąż miał na imię Stepan, to jego żona w społeczności wiejskiej zwała się Stepancza/Stepańcza, jeżeli mąż nosił imię Karp, to jego żona zwała się Karpicha. Często form tych używano zamiast imienia chrzestnego kobiety. Miał na to wpływ patriarchalny model stosunków dominujących przez stulecia, w której status kobiety zależał od jej przynależności do mężczyzny.

Najpopularniejsze formy od imienia męża tworzono za pomocą dwóch formantów: -cza i -icha.

W ramach projektu we wsiach Czyże i Kuraszewo udało się zapisać następujące formy kobiece, używane w dwóch parafiach (najpierw podano formę żeńską, wraz z zaznaczonym akcentem, następnie gwarową formę imienia męskiego, od którego powstała forma, oraz wariant imienia w literackim języku ukraińskim i polskim):

Boryszcza – Borys – ukr. Борис, pol. Borys

Deniszcza – Denis – ukr. Денис, pol. Dionizy

Dorofiejcza – Dorofiej – ukr. Дорофій, pol. Doroteusz

Lewonicha – Lewuoń – ukr. Лев, pol. Leon

Martińcza – Martin – ukr. Мартин, pol. Marcin

Michajiłcza – Michajił – ukr. Михайло, pol. Michał

Mifodijcza – Mifodij – ukr. Мефодій, pol. Metody

Oleksandrycha – Oleksander – ukr. Олександр, pol. Aleksander

Ondryejcza – Ondryej – ukr. Андрій, pol. Andrzej

Orsentijcza – Orsentij – ukr. Арсен, Арсеній, pol. Arseniusz

Ostapcza – Ostap – ukr. Остап, pol. Eustachy

Pawełczycha – Pawoł – ukr. Павло, pol. Paweł

Petrycha – Petro – ukr. Петро, pol. Piotr

Sacharycha – Sacharko – ukr. Захарій, Захар, pol. Zachariasz

Serhijicha – Serhiej – ukr. Сергій, pol. Sergiusz

Stepańcza – Stepan –ukr. Степан, pol. Stefan

Nazwy powstałe za pomocą formantów -cza i -icha mają neutralne zabarwienie emocjonalne, jednak używa się ich wyłącznie w odniesieniu do przedstawicielek najstarszego pokolenia, najczęściej w odniesieniu do nieżyjących już kobiet. Dlatego ważne jest w miarę pełne zebranie i opisanie tych form, ponieważ już wkrótce nie będą ich pamiętać nawet najstarsi mieszkańcy wsi.  

************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W badanych wsiach parafii Czyże, Kuraszewo, Klejniki i Nowoberezowo najbardziej popularne są przezwiska charakteryzujące osobę w stosunku do jej bliskich. Często były one dziedziczone, stając się przydomkami rodowymi.

Wśród tego rodzaju przezwisk najpowszechniejsze są przydomki patronimiczne, np.: Banadykowy, Dementijowy, Kuondratowy, Trochimowy.

Przydomki te wywodziły się od imienia ojca, a później przechodziły na dzieci, wnuki, prawnuki i tak dalej.

O przydomkach rodowych utworzonych od imienia ojca ze wsi Czyże i Podrzeczany można czytać tutaj:

Przydomki rodowe w Podrzeczanach i Czyżach

Mniej liczne są przydomki matronimiczne, czyli przezwiska utworzone od imienia matki lub jednego z przodków w linii matczynej. W trakcie realizacji projektu udało się zapisać następujące przydomki (najpierw podawana jest forma przydomka, następnie gwarowa forma imienia, od której powstał przydomek, dalej oficjalna ukraińska forma imienia i oficjalna polska forma imienia):

Chimczyny – Chimka – ukr. Євфимія – pol. Eufemia

Darczyny – Darka – ukr. Дарія – pol. Daria

Dominiczkowy – Dominiczka – ukr. Домініка – pol. Dominika

Etymologię tego przydomka można byłoby wyprowadzić również od imienia męskiego Dominik, jednak forma ta nie występowała w badanych wsiach. Natomiast żeńskie imię Dominika było bardzo popularne jeszcze na początku XX wieku. Również w przebadanych metrykach parafii w Czyżach z XVIII w. forma żeńska Dominika pojawia się bardzo często, natomiast Dominik nie występuje.

Hrypiny – Hrypa – ukr. Агрипина – pol. Agrypina

Kwilininy – Kwilina – ukr. Акилина, Килина – pol. Akilina

Likieryny – Likiera– ukr. Лукерія – pol. Gliceria

Nastusiny – Nastusia – ukr. Анастасія, Настуся – pol. Anastazja

Niuryny – Niura – ukr. Анна – pol. Anna

Paraszczyny – Paraska – ukr. Параскева, Параска – pol. Paraskewa

Sołomiejiny – Sołomieja – ukr. Соломія – pol. Salomea

Przydomki te społeczność wiejska nadawała w sytuacji, gdy kobieta była uważana za głowę rodziny (np. była wdową) lub gdy miała wyższy status niż jej mąż (np. gdy mąż był prystupoju, tj. przystąpił na gospodarstwo żony).

Jak widać, nazwiska rodowe często tworzono od form zdrobniałych (Darka, Dominiczka, Niura). Funkcjonują one nadal w codziennym kontakcie mieszkańców wsi badanych parafii.

Na zdjęciu: zamężne kobiety ze Zbucza

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Stare Berezowo (w miejscowej gwarze ukraińskiej Staroje Berezowo) – to dość duża wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Hajnówka. Jej prawosławni mieszkańcy należą do parafii Wniebowstąpienia Pańskiego w Nowoberezowie.

W trakcie rozmów ze starszymi mieszkańcami wsi udało się zapisać ciekawe imiona, które były nadawane jeszcze na początku XX w. prawosławnym mieszkańcom tej wsi. Oto wybrane najciekawsze formy męskie:

Demid – pol. Diomid, ukr. Демид

Harasim – pol. Gerasym, ukr. Гарасим

Hordiej – pol. Gordziej, ukr. Гордій

Hrynia, Ryhuor – pol. Grzegorz, ukr. Григорій, gw. Гриць, Ригір, Ригор

Miruoń – pol. Miron, ukr. Мирон

Oksentij – pol. Auksencjusz, ukr. Авксентій, Оксентій

Onopryj – pol. Onufry, ukr. Онуфрій

Pańka – pol. Pantaleon, ukr. Пантелеймон

Selewester – pol. Sylwester, ukr. Сильвестр

Taras – pol. Tarasjusz, ukr. Тарас

Oto ciekawsze formy żeńskie zapisane w Starym Berezowie:

Chimka – pol. Eufemia, ukr. Євфимія

Darka – pol. Daria, ukr. Дарія

Dominka – pol. Dominika, ukr. Домніка (Домініка)

Hapka – pol. Agata, ukr. Агафія

Hrypa – pol. Agrypina, ukr. Агрипина

Onisia – pol. Anisja, ukr. Анісія

Oksenia – pol. Ksenia, ukr. Ксенія

Na foto: pomnik ofiar zbrodni hitlerowskich na ludności cywilnej w Starym Berezowie z ciekawymi formami imiennymi

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W poprzednim artykule ukazujących tradycje imiennicze podlaskiej wsi była mowa o nazwiskach utworzonych od apelatywów, a więc od nazw pospolitych. Są to formy powstałe od nazw profesji, cech charakteru oraz wyglądu ludzi, stosunków społecznych i związków rodzinnych, także nazw zwierząt – ssaków, ptaków, owadów, nazw roślin i grzybów, przedmiotów codziennego użytku, części ciała itd. Takie nazwiska nadawano w przeszłości głównie chłopom. Początkowo funkcjonowały one jako przezwiska, charakteryzujące konkretnych włościan, z czasem zostały zapisane przez miejscową administrację i zaczęły pełnić funkcję nazwisk.

Przedstawiamy tutaj wybrane najciekawsze formy nazwisk / przydomków rodowych, notowanych w parafii Czyże w XVIII w. wraz z prawdopodobną etymologią. Np. w przypadku nazwiska Didicz można się domyślać, że otrzymali je przedstawiciele bogatego rodu, a nazwisko Diak – rodzina diakona.

W przypadku wielu nazwisk / nazw rodowych, które powstały od apelatywów, trudno ustalić dlaczego takie, a nie inne słowo stało się bazą nazwiska: czy np. ktoś o nazwisku Paliuszok miał niewysokiego przodka, a o nazwisku Dubko – wysokiego? Czy ci, którzy często kłamali otrzymali nazwisko Tołstobreszuk? Takich pytań jest znacznie więcej.

Oto ciekawsze nazwiska z XVIII w. na podstawie metryk parafialnych:

Bądiuk → діал. бонда – podpłomyk (placek z ciasta chlebowego pieczony w piecu przed wygaśnięciem żaru

Czykier → діал. чикір (синиця велика) – sikora bogatka

Diak → дяк – diakon

Didicz → діал. дідіч (дідич – поміщик; великий землевласник) – dziedzic

Dubko → дуб – dąb

Hoduyko → діал. годоваті (годувати) – wychowywać

Hołyszuk → голиш (вбога людина) – golec, nędzarz, hołysz

Jahodnik → діал. ягоднік (ягідник – місце, де ростуть ягоди) – jagodnik  

Jalinnik → діал. яліннік (ялинник – ялиновий ліс, гай) – las świerkowy

Kaczanko → діал. качан (стрижень капусти, який їдять сирим) – kaczan, środek kapusty

Kliszcz → діал. кліещ (кліщ) – kleszcz

Kudilko → діал. кудіелька (від слова: куделя) – kądziel

Lelakowicz → діал. лєляк (дрімлюга) – lelek

Moroz, Morozowicz → мороз – mróz

Paliuszok → діал. палюшок (малий палець) – paluszek, mały palec

Pokinsocha → діал. покінь (покинь); соха – porzuć; socha

Prystupa, Prystupiuk → діал. приступа (приймак) – mężczyzna przystępujący na gospodarstwo żony

Serediuk → діал. середні (середній), середіна (середина) → średni, środkowy

Sołomianko → солома – słoma

Tiwun → діал. тівун (тивун) – ciwun

Tołstobreszuk → діал. товсти (товстий); брехаті (брехати) – tłusty; szczekać, kłamać

Worobjuk → діал. воробіeй (горобець) – wróbel

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

W poprzednich artykułach ukazujących tradycje imiennicze podlaskiej wsi była mowa m.in. o nazwiskach w parafii Czyże w 1770 r. utworzonych od imienia ojca, a więc o nazwiskach patronimicznych. We wsiach na Podlasiu między Bugiem a Narwią takie nazwiska są najpopularniejsze. Świadczą o tym także zapisy z dawnych metryk parafii w Czyżach.

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r., cz. 1

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r., cz. 2

Ciekawe i trudniejsze pod względem ustalenia etymologii są nazwiska utworzone od apelatywów, a więc od nazw pospolitych. Są to formy powstałe od nazw profesji, cech charakteru oraz wyglądu ludzi, stosunków społecznych i związków rodzinnych, także nazw zwierząt – ssaków, ptaków, owadów, nazw roślin i grzybów, przedmiotów codziennego użytku, części ciała itd. Takie nazwiska nadawano w przeszłości głównie chłopom. Początkowo funkcjonowały one jako przezwiska, charakteryzujące konkretnych włościan, z czasem zostały zapisane przez miejscową administrację i zaczęły pełnić funkcję nazwisk.

W jednym z ostatnich artykułów była mowa o nazwiskach utworzonych od nazw zawodów i profesji. W przypadku takich form ich pochodzenie nie jest trudne do ustalenia. Można się więc domyślać, że ktoś noszący nazwisko Kusznieruk – jest potomkiem kuśnierza, a Bondaruk – bednarza. Trudności nastręcza jednak wiarygodne ustalenie etymologii innych nazwisk, które powstały od nazw pospolitych, chociaż niekiedy możemy wyprowadzać daną formę od konkretnych słów w gwarze ukraińskiej.

Nazwiska w parafii Czyże w 1770 r. utworzone od nazwy zawodu

Np. w metrykach parafii w Czyżach występuje nazwisko Pokinsocha – jego pochodzenie możemy wyprowadzić od dwóch słów „pokiń” (w gwarze ukraińskiej – „porzuć”) i „socha” (dawne drewniane narzędzie rolnicze stosowane do orki). Możemy więc się domyślać, że przezwano w ten sposób gospodarza, który przestał używać sochy – toj, kotory pokinuw sochu. Następnie przezwisko przeszło na potomków i z czasem przekształciło się w nazwisko. Obecnie na terenie gminy Czyże funkcjonuje przydomek rodowy Pokincachowy, który jest być może przekształconą formą dawnego nazwiska, występującego w metrykach.

Również możemy się domyślać, że nazwisko Zachozy (np. Wawryna y Maryanny Szewca Zachozych) odnosi się do osoby, która przybyła do wsi z innych stron (gwarowe „zachoditi” – zachodzić; po ukraińsku „захожий” – ten, który skądś przyszedł, przybył; przybysz; obecnie w miejscowej gwarze nie jest znane słowo „zachoży”, ale być może było ono używane w przeszłości). Następnie przezwisko przybysza przekształciło się w nazwisko, którym posługiwali się potomkowie.

Z kolei nazwisko Zabrodzki (używane w metrykach także w formie Zabrodski) może odnosić się od osoby, która mieszkała „za brodom” (bród – płytki odcinek koryta rzecznego). Potomkowie takiej osoby odziedziczyli po przodku to przezwisko, które zaczęło pełnić funkcję nazwiska.

Czasami łatwo jest ustalić, od jakiego słowa pochodzi dane nazwisko, jednak trudno wyjaśnić, dlaczego dane słowo stało się jego podstawą. Np. nazwisko Moroz, Morozowicz (np. Jakon Morozowicz, Rozalia Morozowa z Krzyweу) powstało od ukraińskiej formy „moroz” – „mróz”. Czy przodek osób noszących to nazwisko był np. chłodny w obejściu, kontaktach z innymi, dlatego otrzymał takie przezwisko? Po ponad 200 latach trudno to ustalić.

Niestety, w przypadku niektórych nazwisk notowanych w metrykach, z których część jest popularna także dzisiaj, trudno jest nawet wyjaśnić, od jakiego słowa powstały. Tak jest chociażby z nazwiskiem Szeremeta, popularnym też w Ukrainie. Ukraińscy badacze podają to nazwisko jako przykład formy o niejasnej etymologii. Być może u jego podstaw legła jakaś zapomniana nazwa gwarowa? Podobnie jest z występującym w metrykach nazwiskiem Szaduyka, Szaduyko (obecnie spotykane na Podlasiu w formie Szaduja). Nazwisko to jest typowe dla wsi Krzywa, która w XVIII w. należała do parafii Czyże (od końca XVIII w. wieś Krzywa należy do parafii w Szczytach). W najdawniejszych metrykach parafii Czyże nazwisko Szaduyka występuje jedynie w Krzywej (Hrehory Szaduyko, Jakima y Anastazy Szaduykow).

Czy od apelatywu powstały też nazwisko Holunka, Holunczuk (obecnie używane w przekształconej formie Golonko)? A może jest to forma odimienna – od zapomnianej już gwarowej formy jednego z imion używanych przez mieszkańców wsi? Z pewnością jest to ciekawy temat to badań językoznawczych, a metryki dawnej parafii unickiej w Czyżach są doskonałym tego źródłem.

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

O wsi Kuraszewo oraz o miejscowej parafii p.w. św. Antoniego Peczerskiego pisaliśmy już w tym roku przy okazji przedstawiania imiennictwa tradycyjnego, zachowanego w pamięci najstarszych mieszkańców wsi:

https://www.pninstytut.org/pl/imiona-w-tradycji-ustnej-mieszkancow-parafii-kuraszewo/

Tym razem w artykule zostanie przedstawiona ogólna charakterystyka imiennictwa tradycyjnego oraz sposobu jego zapisywania na inskrypcjach nadgrobnych na cmentarzu prawosławnym w Kuraszewie.

Cmentarz parafii prawosławnej p.w. św. Antoniego Peczerskiego we wsi Kuraszewo znajduje się za wsią, tuż za cerkwią parafialną. Są tam chowani zmarli z dwóch wsi należących do parafii – Kuraszewa i Wólki.

Inskrypcje nagrobne wykonywane są najczęściej w języku rosyjskim. Dominują również rosyjskie warianty imion (Андрей, Стефан, Николай, Алексей, Феодр, Георгий, Фекла, Надежда, Филипп), które nie oddają miejscowej wymowy gwarowej. Przeważają imiona powszechne i często używane, a więc takie jak: Анна, Иоанн (Иван), Мария, Василий, Вера, Иосиф, Григорий, Павел, Ольга i inne.

Wśród form zapisanych po rosyjsku na cmentarzu w Kuraszewie można też znaleźć takie ciekawe imiona, jak np. Гурин Кузыка, Спиридон Дубко, Харитон Грушевскі, Антип Гаврылук, Митрофан Насута i inne.  

W zapisie po rosyjsku niekiedy pojawiają się błędy, świadczące o niedostatecznej znajomości zasad tego języka (Гаврылук, Василук, Маря, Иваниук).

Bywa, że w inskrypcjach sporządzonych z wykorzystaniem liter alfabetu rosyjskiego pojawiają się formy polskie lub ukraińskie, charakterystyczne dla miejscowych gwar, np. Антони, Миколаи, Марта, Макар.

Coraz częściej, zwłaszcza na tych najnowszych pomnikach, inskrypcje są wykonywane po polsku, a formy imion są podane w polskim wariancie: Onufry, Klemens, Eudokim, Dominika, Bazyl (Bazyli).

Czasami w polskojęzycznych inskrypcjach pojawiają się niepolskie formy, świadczące o tym, że osoby je sporządzające nie wiedziały dokładnie, jak brzmi polski wariant imienia wschodniosłowiańskiego, np. Akulina (wariat polski imienia to Akilina, forma Akulina jest formą gwarową), Domina (wariant gwarowy imienia Dominika).

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.

Oprócz nazwisk patronimicznych, w parafii Czyże w drugiej połowie XVIII w. popularne były również nazwiska utworzone od nazwy zawodu i rzemiosła pierwszego nosiciela. Były to nazwiska wyróżniające daną osobę z otoczenia.

Udało się zapisać takie nazwiska w badanych metrykach urodzeń parafii w Czyżach w 1770 roku (podajemy w formie zapisanej w metrykach, czyli w języku polskim, zgodnie z ówczesnymi zasadami ortograficznymi):

Formaniuk, Furman – dial. furman, ukr. фурман, pol. furman

Horczaruk – dial. horczar, ukr. гончар, pol. garncarz

Kowalewski – dial. kowal, ukr. коваль, pol. kowal

Krawczuk – dial. kraweć, ukr. кравець, pol. krawiec

Kusznieruk – dial. kusznier, ukr. кушнір, pol. kuśnierz

Ogrodnik – ukr. садівник, pol. ogrodnik

Stolarz – dial. stolar, ukr. столяр, pol. stolarz

Szołtysiuk – dial. sołtys, ukr. солтис, pol. sołtys

Szynkaruk – dial. szynkar, ukr. шинкар, pol. szynkarz

Część nazwisk została utworzona od podstaw gwarowych, np. Horczaruk, inne nazwiska zostały zapisane po polsku, np. Ogrodnik.

Od zawodu męża lub nazwiska, które zostało utworzone od zawodu przodka, tworzono również formy kobiece (nazwy żon lub córek) zakończone na -owa, -cza lub -anka.

Xena Formaniukowa – dial. furman, ukr. фурман, pol. furman

Anna Harbarcza – dial. harbar, ukr. гарбар, pol. garbarz

Eufimia Kusznircza – dial. kusznier, ukr. кушнір, pol. kuśnierz

Juliania Szowtysianka – dial. sołtys, ukr. солтис, pol. sołtys

Cdn.

Na foto:

Nieistniejąca cerkiew w Czyżach, która spłonęła w 1984 r.

************************************

Materiały zebrała Ludmiła Łabowicz w ramach zadania „Tradycje imiennicze wsi podlaskiej XVIII-XX wieku”, realizowanego przez Podlaski Instytut Naukowy dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.